Փոխզիջում, դիվանագիտական կարգավորման հարցում կամքի դրսևորում, թե՞ «ոչմիթիզականության» հետևանքով պատերազմի «խթանում»: 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ից ի վեր Հայաստանում ինտենսիվ քննարկվող հարցերից մեկն այդ ընդգրկուն «դիլեման» և դրա վերաբերյալ գննահատականներն են, այդ թվում հետպատերազմյան բարդ շրջափուլում Հայաստանի ու Արցախի քաղաքական անելիքների առնչությամբ դիտարկումների համատեքստում: Սրանք չափազանց կարևոր քննարկումներ են, և կարևոր էին նաև անցյալում՝ պատերազմից առաջ, և պատերազմից շատ տարիներ առաջ, կամ ավելի ճիշտ՝ առաջին պատերազմի արդյունքից անմիջապես հետո: Որովհետև, այդ քննարկումների արդյունքում պետք է հարստանար, ամրանար, առավել ճկուն, առավել օպտիմալ, կենսունակ դառնար հայ քաղաքական միտքը, որը պետք է զբաղված լիներ արցախյան հարցի շուրջ քաղաքականության մշակումով և այդ քաղաքականությամբ միջազգային ասպարեզում Հայաստանի անելիքով:
Դրա փոխարեն սակայն, այդ հարցերը ժամանակի ընթացքում զուտ ներքաղաքական նկատառումներից ելնելով բերվեցին հայրենասիրական պաթոսի, քարոզչական հնարքների դաշտ, խառնելով ռացիոնալն ու իռացիոնալը գործնականում համատարած: Մեծ հաշվով, ներկայումս էլ, ծավալվող քննարկումներում ռացիոնալը և իռացիոնալը քայլում են ձեռք-ձեռքի, կամ ավելի շուտ՝ միախառնված: Ընդ որում, այդ միախառնվածությունը արտահայտվում է ոչ միայն ռազմա-հայրենասիրական պաթետիզմի տեսքով, այլ նաև «անվերապահ փոխզիջումայնության», այն դեպքում, երբ նվազագույնը ոչ պակաս ռացիոնալ դիտարկման է արժանի այն, որ արցախյան հարցում փոխզիջում ասվածը իր նախընտրելիությամբ տեսականում լինելով թերևս անվիճելի, գործնականում սակայն ուներ մի շարք բարդություններ, որոնք ամենևին էլ «ոչմիթիզականության» հետևանք չէին: Ինչպես առիթ եմ ունեցել ասելու բազմիցս, «ոչմիթիզականությունը» առավելապես քարոզչական դաշտում կիրառական նշանակությամբ գործածվող բնորոշում էր, որը չէր արտահայտում արցախյան հարցի ամբողջ ռազմա-քաղաքական աշխարհաքաղաքական համատեքստը, ու նաև դրանից եկող բարդությունները:
Գործնականում փոխզիջում հնարավոր չէր, կամ այն չափազանց բարդ, և միայն Հայաստանի ուժից վեր խնդիր էր, որովհետև կար շահերի, ռազմավարությունների բախում գերտերությունների միջև, ու կար Հայաստանի ու Ադրբեջանի՝ այդ շահերի բախմանը հակադրվելու կարողության օբյեկտիվ բացակայություն, յուրաքանչյուրի դեպքում առանձին պատճառով: Ահա այս առումով է, որ պատերազմի կանխումը ոչ թե բխելու էր փոխզիջման պատրաստ լինելուց, այլ պատերազմի պատրաստ լինելուց: Ահա թե ինչու էր խաղաղության գրավականը պատերազմի, ոչ թե փոխզիջման պատրաստվելը: Ոչ թե որովհետև փոխզիջումը վատն էր, այլ որովհետև գործնականում այն դուրս էր միայն Հայաստանի, և անգամ միայն Հայաստանի ու Ադրբեջանի որոշման և կամքի շրջանակից: Եվ հենց հավասարապես, հավասարակշռության ապահովման աստիճանով պատերազմի պատրաստ լինելն էր, որ հնարավորություն էր բացելու հարցի փոխզիջումային կարգավորման համար՝ եթե կար այդպիսի հնարավորություն: Այլապես, տեսականում իհարկե ամեն ինչ թվում է անթերի՝ եթե չես գնում քաղաքական, փոխզիջումային կարգավորման, ապա ստանում ես «կարգավորում պատերազմով»:
Ամբողջ հարցն այն է սակայն, որ իրական հողի վրա կա ոչ թե մեկ, այլ մի քանի օրինակ, թե ինչպես չի ստացվել փոխզիջումային կարգավորումը, չնայած նրան, որ Հայաստանը կարծես թե եղել է դրան պատրաստ՝ 1997 թվական, 2001 թվական, Կազան: Ասել, թե ի վերջո այդ կարգավորումները ձախողվել են, որովհետև Հայաստանը չի եղել իրապես փոխզիջման պատրաստ, նշանակում է գործնականում կտրվել իրականությունից: Դա հնարավոր է անել կամ միտումնավոր՝ քաղաքական նկատառումներից ելնելով, կամ գուցե նույնիսկ անձնական նկատառումներից ելնելով, կամ պարզապես չպատկերացնելով թե արցախյան հարցի աշխարհաքաղաքական երանգները, թե աշխարհաքաղաքականության տրանսֆորմացիան հետխորհրդային աշխարհում, սկսած Ռուսաստանի ներսում 1998-2000 իշխանության խնդրի հանգուցալուծման միտումներից, մինչև հենց աշխարհաքաղաքական լայն ասպարեզում ի հայտ եկող նոր ուժային բալանսը, նոր ուժային խաղացողները, տեխնոլոգիական աշպարհը, հիբրիդային պատերազմի հանգամանքները և այլն: Այլ կերպ ասած իրավիճակը գործնականում եղել է շատ ավելի բարդ, քան կարող է թվալ առաջին հայացքից կամ այսպես ասած տեսական հայացքից, ու այդ ամենի հանրագումարում պարբերաբար եզրակացնել, թե Հայաստանը բաց է թողել կարգավորման պահն ու ի վերջո ստացել պատերազմ, նշանակում է ոչ միայն կտրվել աշխարհաքաղաքական համատեքստից, այլ ավելին՝ արդարացնել Արցախի, ու որոշակիորեն նաև Հայաստանի հանդեպ ադրբեջանական ագրեսիան, ընդ որում՝ նաև գուցե «ավանսով»:
