Հայ Առաքելական եկեղեցու գերագույն Հոգևոր Խորհուրդը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի նախագահությամբ քննարկել է Հայաստանի և Արցախի շուրջ ստեղծված իրավիճակն ու արել այդ կապակցությամբ ներքին ու արտաքին հարցերին վերաբերող հայտարարություն: Այստեղ իհարկե ավելորդ չի լինի թերևս նկատել մի դետալ: Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի հայտարարությունը տարածվում է այն օրը, երբ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը ընդունել էր Հայաստան ժամաանած Լիտվայի նախագահին, որը մինչ Երևան ժամանելը, եղել էր Բաքվում: Ընդ որում, թերևս անկասկած է, որ Լիտվայի նախագահի ռեգիոնալ այցի առանցքային օրակարգային հարցերից մեկը հայ-ադրբեջանական հակամարտությունն է: Այդ առնչությամբ ինչ են խոսել Ամենայն Հայոց Հովվապետն ու Լիտվայի նախագահը, մանրամասներ հայտնի չեն: Դառնալով Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի հայտարարությանը, այն իհարկե երևելի չէ, այլ թերևս մեզանում շատ հարթակներով և բազմաթիվ սուբյեկտների անունից տարածվող բարի ցանկությունների և որոշ իմաստով պաթետիկ հորդորների ամբողջություն, որի ուշադրության արժանի հանգամանքը թերևս այն է, որ դա Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի հայտարարությունն է: Իհարկե կարևոր է, որ ՀԱԵ-ն վերջապես անդրադարձավ Երևանում տեղի ունեցող անհնազանդության ակցիաների ընթացքում կատարվող անօրինական և բռնի միջադեպերին, դրանք համարելով անթույլատրելի: Իհարկե անդրադարձի ձևակերպումներն այնպիսին էին, որ բավականին ակնառու էին դարձնում հնարավորինս ընդհանրացնելու միտումը, այն դեպքում, երբ օրինակ՝ իրենց հայացքները չկիսող քաղաքացիների, անգամ տարեցների հանդեպ ընդդիմության համակիրների բռնություններից հետո հանրությունը Հայ Առաքելական եկեղեցուց սպասում էր հենց առավել օպերատիվ և հասցեական, առարկայական գնահատական: Բոլոր դեպքերում,թերևս «լավ է ուշ, քան երբեք»,կամ՝ լավ է «ընդհանրացված, քան ընդհանրապես ոչ մի արձագանք»:
Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի հայտարարության առանցքային մասն իհարկե վերաբերում է արցախյան հարցի, հայ-ադրբեջանական խնդրի շուրջ ստեղծված իրադրությանը, հեռանկարներին, Հայաստանի անելիքներին: «Անկախ առկա ճնշումներից և արտաքին սպառնալիքներից, առավել ևս ներհասարակական բևեռացվածության պայմաններում՝ ՀՀ և ԱՀ իշխանությունները հարկ է, որ չձեռնարկեն հայոց անկախ պետականությունը և Արցախի ապագան վտանգող քայլեր, չդրսևորվի զիջողականություն ազգի հիմնարար իրավունքների և պատմական արդարության հետապնդման հանձնառության մեջ», ասվում է հայտարարության պարբերություններից մեկում՝ այդօրինակ և այդբովանդակ հորդորների քիչ ավելի երկար շարքում: Իհարկե ԳՀԽ չի սահմանում, թե որն է հիմնարար իրավունքների և պատմական արդարության շրջանակը, սակայն ենթադրվում է, որ խոսքը տվյալ պարագայում Արցախի կարգավիճակի հարցի մասին է: Մյուս կողմից, ԳՀԽ իհարկե կուսակցություն չէ, հասարակական-քաղաքական կազմակերպություն չէ և թերևս ավելորդ է ակնկալել այդ հարցերում առավել հանգամանալից և քաղաքականապես տարողունակ ձևակերպումներ: Սակայն, դրանով հանդերձ հարցն այն է, որ հայտարարության ըստ էության արարողա-վարագուրային հանգամանքի հետևում կան թերևս կոնկրետ հարցեր, որոնք վերաբերում են նաև հենց եկեղեցուն, հոգևոր իշխանությանը, որն իր խնդիրներն է փորձում դնել քաղաքական իշխանության առաջ:
Բանն այն է, որ առկա հարցերը ինչպես պատերազմից առաջ, այդպես էլ հետո՝ ներառել են նաև հոգևոր իշխանության դաշտը: Մասնավորապես, պատերազմից առաջ էլ, և հետո էլ՝ տեղի են ունեցել քննարկումներ Հայաստանի և Ադրբեջանի հոգևոր առաջնորդների մակարդակով, եռակողմ ձևաչափով՝ ՌԴ Պատրիարք Կիրիլի միջնորդությամբ: Պատերազմից հետո այդպիսի հանդիպում եղավ օրինակ 2021 թվականի հոկտեմբերին և հետաքրքիր է, թե ինչ հարցեր են քննարկվել դրանում առարկայորեն, որն է եղել այդ հանդիպման արդյունքը, ի՞նչ է հաջողվել Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին՝ թե պատերազմից առաջ հանդիպումներում, թե 2021 թվականի հոկտեմբերի 13-ին Մոսկվայում տեղի ունեցած հանդիպմանը: Իհարկե բոլորովին հեռու եմ նաև այն մտքից, թե Ամենայն հայոց Կաթողիկոսը պետք է կամ կարող է ամբոջապես հանրայնացնել քննարկումները: Տվյալ պարագայում բուն հարցը թերևս այն է, թե արդյո՞ք հռչակագրային հայտարարությունից զատ, Հայ Առաքելական եկեղեցին նույնքան համարժեքորեն պատրաստ է առաջ տանել և սպասարկել առկա իրավիճակում պատասխանատվության և անելիքի իր բաժինը՝ անկասկած իհարկե ոչ թե կառավարությունների ռազմա-քաղաքական, այլ եկեղեցիների, հոգևոր ինստիտուտների պատմա-կրոնա-քաղաքական դաշտում, որտեղ մասնավորապես Արցախի պատմա-մշակութային ժառանգության «տնօրինման» հարցում ռուս-թուրքական համաձայնությունների որոշակի հոգևոր-ինստիտուցիոնալ սխեմաների շուրջ առնվազն տրամադրությունների շոշափման փորձեր տեղի ունեցան դեռևս 2021-ի ամռանը: Եվ անկասկած է, որ դրանք ընդամենը ավելի լայն դիտարկումների և «գծագրումների» ընդամենը մի դրվագ էին: Այդպիսով, անկասկած է, որ ՀԱԵ անելիքը ոչ միայն ԳՀԽ ձևաչափով վերամբարձ հորդորներն ու կոչերն են, այլ թերևս նաև պետական քաղաքականության հետ համարժեք հաղորդակցությունն ու գործերը պատասխանատվության սեփական դաշտում կամ սեփական պատասխանատվության դաշտում, թեկուզ գործնականում առավելագույնս նպաստելու համար այն բարի ցանկությունների և «հոգևորհայրական հորդորների» գործնական սպասարկմանն ու իրականացմանը, որ հղվում են ԳՀԽ հայտարարության տեքստում:
