Մարտի 16-ին Մոսկվայում էր Թուրքիայի արտաքին գորժերի նախարար Մևլութ Չավուշօղլուն, որը բանակցություն է վարել ՌԴ արտգործնախարար Լավրովի հետ: Լավրովը հայտարարել է, որ բանակցությանը քննարկել են Ուկրաինայի իրավիճակը, Լիբիան, Լեռնային Ղարաբաղը և այլ հարցեր: Չավուշօղլուի Մոսկվա այցը տեղի է ունեցել ռուս-թուրքական հարաբերության համար նշանակալի օրը՝ 1921 թվականի ռուս-թուրքական մոսկովյան պայմանագրի 101-րդ տարելիցին: Տարելիցին, որովհետև մեզ համար այդ պայմանագիրը մեղմ ասած տխուր էջ է, քանի որ դրանով ռուս-թուրքական պայմանավորվածությունների օբյեկտ են դարձել հայկական տարածքներն ու շահերը:
Գործնականում առ այսօր ռուս-թուրքական հարաբերությունը կարգավորվում կամ պայմանավորվում է այդ պայմանագրի տրամաբանությամբ, թեև ժամանակակից իրողություններն անշուշտ թողնում են իրենց ծանրակշիռ հետքը: Բայց Ռուսաստանն ու Թուրքիան չեն շտապում «արդիականացնել» իրենց փոխհարաբերության «իրավա-քաղաքական հենքը» և շարունակում են հենվել ռուս-թուրքական պայմանագրի վրա: Իհարկե այդ հանգամանքը պայմանավորված է թերևս այն նկատառումով, որ ներկայումս տեղի են ունենում համաշխարհային տեկտոնական շարժեր և այդ պայմաններում գործնականում անհնար է գալ մի իրավա-քաղաքական հենքի, որը չունի անգամ կարճ ժամանակ անց հնանալու ռիսկ, հաշվի առնելով համաշխարհային ներկայիս տուրբուլենտությունն ու աշխարհաքաղաքական վերադասավորումների արագությունն ու ծավալը:
Մյուս կողմից, Մոսկվայի և Անկարայի համար ռուս-թուրքական մոսկովյան պայմանագիրը խորհրդանշական է և այդպիսին դարձել է առավել ևս 2020 թվականի պատերազմից հետո, այն պարզ տրամաբանությամբ, որ այդ պատերազմով Թուրքիան անցել է Արաքսն ու Նախիջևանը, փաստացի խախտելով այն սահմանը, որ գծել էին 1921-ին: Դա տեղի է ունեցել Ռուսաստանի լռության պայմաններում, ավարտվելով այն «բարդ օպերացիայով», որի մասին խոսում էր ՌԴ պաշտպանության նախարար Շոյգուն: Խոշոր հաշվով, դա Արցախի ռուս-թուրքական մասնատման շուրջ համաձայնությունն էր, ինչի հետևանքով սահմանը ներկայումս փաստացի անցնում է Շուշի-Ստեփանակերտ գծով: Սակայն կասկածից վեր է, որ խոսքը ժամանակավոր համաձայնության մասին է: Ժամանակավոր ամենևին չի նշանակում այսօր կամ վաղը, կամ մեկ տարի անց, տասը տարի անց իրավիճակի փոփոխություն: Ժամկետը սահմանելը վեր է Թուրքիայի և Ռուսաստանի ուժերից, սակայն գործնականում կա մի իրավիճակ, երբ կամ Ռուսաստանը պետք է գա առաջ, կամ Թուրքիան: Դա է ենթադրում աշխարհաքաղաքական ներկայիս զարգացումների լայն տրամաբանությունը, եթե փորձենք լինել հնարավորինս համառոտ: ԱՄՆ հետ համաշխարհային ազդեցության գոտիների բաժանման մեծ և չափազանց բարդ գործընթաց սկսած Ռուսաստանը կամ կկարողանա ամբողջացնել իր ազդեցությունը հետխորհրդային գոտում, այդ թվում Կովկասում, կամ կկորցնի Կովկասը, ինչին սպասում է Թուրքիան: Իհարկե այս իրողությունն էլ պետք չէ դիտարկել բացարձակ իմաստով:
Բանն այն է, որ ԱՄՆ-Ռուսաստան մեծ խաղի որևէ ռազմավարական հեռանկարում հարկ կլինի Կովկասում իրականացնել ռուս-թուրքական նոր բարդ օպերացիա: Ընդ որում, ամենևին անխուսափելի չէ այն, որ դա հարկ կլինի անել նոր պատերազմով: Բայց դրա հավանականությունը զրոյական չէ: Սա արդեն կախված է լինելու ԱՄՆ-Ռուսաստան հաղորդակցության բնույթից: ԱՄՆ կարող է որոշակի պայմաններում աջակցել Ռուսաստանին Թուրքիայի հետ «օպերացիան» առանց կրակոցի իրականացնելու և Կովկասի հանդեպ ազդեցություն հաստատելու հարցում, և մյուս կողմից Ռուսաստանին կարող է պարտադրվել նոր պատերազմ, հնարավոր մի շարք սցենարներով: Անկարային ու Մոսկվային այդ իրողությունները չեն թողնում այլ տարբերակ, քան շարունակել ռուս-թուրքական 1921 թվականի պայմանագրի վրա հենվելը, թեկուզ պատկերացնելով, որ այն վաղուց ունի առավելապես խորհրդանշական բնույթ և չի արտացոլում ժամանակակից իրողություններն ու միտումները: Այս իրավիճակում, Հայաստանին անհրաժեշտ է ոչ միայն ամենայն մանրամասնությամբ ուսումնասիրել Արցախը՝ ռուս-թուրքական որևէ նոր պայմանագրի պարագայում նույն վիճակում չհայտնվելու համար, այլ նաև առավել հանգամանալից կարողանալ գնահատել նոր զարգացումների միտումներն ու տրամաբանությունը, որովհետև պատմության վրա սևեռվելու և պատմության կրկնությունից խուսափելու մղումը կարող է հանգեցնել ապագան բաց թողնելուն:
