Ինչպես 2021 թվականի հունիսին ստարոգարված և օրեր առաջ վավերացված Շուշիի հռչակագիր կոչվածը, այդպես էլ փետրվարի 22-ին Մոսկվայում ստորագրված ռուս-ադրբեջանական դաշնակցային հռչակագիրը խոշոր հաշվով չեն պարունակում բովանդակային սկզբունքային նորություն մեր ռեգիոնի համար: Ավելին, այդ հռչակագրերը ըստ էության նույնիսկ հետին թվով «վավերացումն» են այն գործընթացների, որ ռեգիոնում ծավալվել են առնվազն վերջին երկու, երկուսուկես տասնամյակի ընթացքում և հասել գագաթնակետին Արցախի ու Հայաստանի դեմ 44-օրյա պատերազմով: Պարզապես, «Շուշիի հռչակագրով» Թոււրքիան այսպես ասած վավերացրեց պատերազմի իր բաժինը, իսկ Ռուսաստանը մոսկովյան հռչակագրով այսպես ասած տեր կանգնեց իր բաժնին: Երկու հռչակագրում էլ արտահայտված է գործնականում այն բովանդակությունը, ինչն անցկացրել են մասնակից երկրները առնվազն քառորդ դարի ընթացքում և հասցրել Ստեփանակերտ-Շուշի «սահմանագիծ»: Նորը սկսում է արդեն այդտեղից, որը սակայն խոշոր հաշվով դեռևս արտացոլված չէ որևէ փաստաթղթում: Որրովհետև, ժամանակակից աշխարհը, ներկայիս աշխարհաքաղաքական շրջափուլը փաստաթղթավորման ենթակա չէ:
Ինչպե՞ս փաստաթղթավորել անորոշը, անկանխատեսելի, աշխարհակարգի ձևավորման կամ վերաձևման բարդ և դեռևս ավարտից զգալիորեն հեռու գործընթացը: Երբ կլինի դրա ավարտ, այդ թվում Կովկասի առումով, նոր թերևս կլինեն արդեն նորի վերաբերյալ փաստաթղթեր: Առայժմ, Թուրքիան ու Ռուսաստանը արձանագրում են Կովկասում մրցակցության ելակետերը՝ մեկը Շուշիի, մյուսը՝ Մոսկվայի հռչակագրերով: Դրանք Հայաստանի համար չեն պարունակում որևէ նոր ռիսկ, որևէ նոր սպառնալիք, քան այն ամենը, ինչ եղել է նախկինում, ինչ կար և լինելու էր առանց այդ հռչակագրերի էլ: Ըստ այդմ, ինչպես որ Հայաստանը պետք է պատրաստվի «վաղվա պատերազմի», և անգամ «վաղը չէ մյուս օրվա»՝ քանի որ համաշխարհային զարգացման տեխնոլոգիական արագությունը կայծակնային է, այդպես էլ Հայաստանի խնդիրը՝ որպես պետություն, վաղվա փաստաթղթերին պատրաստվելն է:
Այսօրվա փաստաթղթերին Հայաստանը պետք է պատրաստ լիներ երեկ՝ երբ առնվազն երկու տասնամյակի հեռվից դրվում էին դրանց հիմքերը:
Ցավոք, Հայաստանը բաց է թողել ժամանակը, ինչի հետևանքը եղավ թե բանակցային գործընթացի բարդացումը, թե ռազմա-քաղաքական իրադրության լարումը, թե այդ ամենի ծանր պատերազմական հետևանքը: Հայաստանն այժմ չունի «վաղվա փաստաթղթերին» պատրաստվելու ժամանակը բաց թողնելու իրավունք, հետևաբար նաև պետք չէ շեղվել երեկվա կամ այսօրվա փաստաթղթերով և դրանց արանքից պետք է նայել ապագայի մարտահրավերներին ու հնարավորություններին, որ խմորվում են աշխարհաքաղաքական լայն ճակատով:
