Արա Վ. Պապյան
Միջազգային առևտրի, ներդրումային իրավունքի և ԵՄ իրավունքի հարցերով ՄԱՀՀԻ ասոցացված փորձագետ
Լոզանի համալսարանի ասպիրանտ
Հայաստանի և Թուրքիայի միջև բանակցությունների «նոր փուլին» ընդառաջ, որը մեկնարկեց 2022թ. հունվարի 14-ին Մոսկվայում, Հայաստանում ակտիվ բանավեճեր են ծավալվում սահմանների բացման դեպքում Հայաստանում Թուրքիայի հնարավոր տնտեսական էքսպանսիայի վերաբերյալ։ Պարբերաբար բերվում է Վրաստանի օրինակը, որտեղ Թուրքիան վերջին տասնամյակների ընթացքում առևտրի և ներդրումների միջոցով կարողացել է հասնել նկատելի տնտեսական առաջխաղացման, և շատերն այն դիտարկում են որպես անմիջական սպառնալիք Հայաստանի և Թուրքիայի միջև սահմանների բացման պարագայում։ Հարկ է նշել, որ սա երկրների միջև հարաբերությունների կարգավորման առաջին փորձը չէ: Նախկինում՝ 2001թ. և 2008թ., եղել են մի քանի նախաձեռնություններ[1]: Այնուամենայնիվ, այս փորձերը տապալվել են Թուրքիայի կողմից անընդունելի նախապայմաններն առաջ քաշելու պատճառով: Բանակցությունների այս նոր փուլը տեղի կունենա Հայաստանի համար բավականին բարդ ժամանակահատվածում՝ Արցախում (Լեռնային Ղարաբաղ) երկրորդ պատերազմից մեկ տարի անց, որտեղ Թուրքիան ակտիվ մասնակցություն է ունեցել՝ աջակցելով Ադրբեջանին թե՛ ռազմական և թե՛ քաղաքական առումներով: Սա երկրների միջև ավելացրեց լարվածության մեկ այլ տարր և հարաբերությունների կարգավորումը դարձրեց առավել բարդ:
Հոդվածաշարի միջոցով կանդրադառնանք Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների մեկ՝ առևտրային բաղադրիչին և այս դաշտում երկու երկրների գործողությունները սահմանափակող գործոններին։ Հարաբերությունները բարդ են բոլոր մակարդակներում՝ սկսած «Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության ստեղծման Մարաքեշի համաձայնագրով» ամրագրված միջազգային առևտրի կանոնների՝ Թուրքիայի կողմից Հայաստանի նկատմամբ կիրառման հրաժարումից, որտեղ Թուրքիան 2002թ. հայտարարել է Հայաստանի նկատմամբ միջազգային առևտրի կանոնների «Չկիրառման/non-application» մասին, երբ Հայաստանը գտնվում էր Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) անդամակցության գործընթացի ավարտական փուլում:
Երկկողմ մակարդակում իրավիճակն էլ ավելի բարդ է: Դե յուրե չկան հարաբերություններ, այդուհանդերձ, երկրների միջև կա զգալի առևտուր, որը հիմնականում տեղի է ունենում Վրաստանի միջոցով: Մեկ այլ բաղադրիչ, որն անհրաժեշտ է դիտարկել, երկու երկրների մասնակցությունն է տարբեր առևտրային բլոկներին․ Հայաստանը Եվրասիական տնտեսական միության (ԵԱՏՄ), իսկ Թուրքիան՝ Եվրոպական միության, Մաքսային միության անդամ է: Այս առևտրային բլոկները դիտարկվում են որպես կոնֆլիկտային քաղաքական, ինչես նաև միջազգային իրավական տեսանկյուններից: Նրանցից յուրաքանչյուրն ունի երկրների կողմից գործողությունների սահմանափակման տարրեր, որոնք անհրաժեշտ է ուսումնասիրել:
Այս հարցերի ուսումնասիրությունը կպատասխանի շատերի մտահոգություններին. արդյո՞ք Թուրքիայի հետ սահմանի բացումը կհանգեցնի Հայաստանում վերջինիս տնտեսական էքսպանսիայի, ինչպես եղավ Վրաստանի դեպքում, և ինչի՞ն նախապատրաստվել, եթե սահմանները բացվեն։
ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՆԿԱՏԱՌՈՒՄՆԵՐ
Բաց սահմանների առկայությունը կարևոր նախապայման է առևտրի իրականացման համար ոչ միայն երկու երկրների միջև, այլև ամենաարդյունավետ հաղորդակցման ուղիների միջոցով աշխարհի այլ երկրներ ապրանքափոխադրում կատարելու համար: Սահմանների բացման դեպքում Թուրքիան այլ երկրների համեմատությամբ կարող է ստանալ որոշ մրցակցային առավելություն, քանի որ վերջինիս տնտեսությունը դիվերսիֆիկացված է և ունի արտահանման մեծ ներուժ ու աշխարհագրական մոտիկություն՝ զուգորդված նվազ տրանսպորտային ծախսերով, որը թույլ կտա այլ երկրների համեմատությամբ մրցակցային գներով ապրանքներ արտահանել Հայաստան: Այնուամենայնիվ, միայն սա բավարար չէ Թուրքիայի համար զգալիորեն մեծացնել իր առևտուրը, քանի որ միջազգային առևտուրը կախված չէ միայն բաց սահմաններից: Որոշ տնտեսական նկատառումներից զատ առկա են այլ գործոններ ևս, որոնք ներգործություն են ունենում առևտրի վրա՝ պետությունների ներքին շուկայի պաշտպանություն, մաքսային սակագների կիրառում և ոչ սակագնային միջոցներ, որոնք կարող են զսպող գործոններ հանդիսանալ առևտրի համար: Ներմուծման ծավալների մեծացման դեպքում, որոնք կարող են վնասել ներմուծող պետության արդյունաբերությունը կամ որոշ դեպքերում առաջացնել վնաս պատճառելու վտանգ, որպես գործողություններ կարող են նախաձեռնվել զսպելու ներմուծումը, ինչպիսիք են՝ հակադեմպինգային, սուբսիդավորված արտադրատեսակների հակակշռող կամ տնտեսական արտակարգ միջոցների (երաշխիքներ) կիրառումը, որոնք լիովին համապատասխանում են միջազգային իրավունքին, կարգավորվում են ԵԱՏՄ համաձայնագրին և Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը համապատասխան դրույթներով: Առևտրի սահմանափակման այլ մեխանիզմներ ևս առկա են:
ԱՀԿ-ՈՒՄ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՄԻՋԵՎ ՏԱՐԱՁԱՅՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
Թուրքիան ԱՀԿ անդամ է 1995թ. մարտի 26-ից: Մինչ այդ 1951թ. հոկտեմբերի 17-ից սկսած այն հանդիսանում էր Առևտրի և սակագների ընդհանուր համաձայնագրի պայմանադիր կողմ (GATT 1947)[2], ինչը ներկայացնում էր բազմակողմ համաձայնագիր, որը հիմնականում զբաղվում էր Երկրորդ աշխարհամարտից հետո միջազգային առևտրի կանոնակարգմամբ: GATT 1947-ը դարձել էր միջազգային առևտրային հարաբերությունների կառավարման գերակշռող գործիք Միջազգային Առևտրի Կազմակերպության (ITO)[3] ստեղծման Հավանայի Խարտիայի ձախողումից հետո, որն Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ) ու Վերակառուցման և զարգացման միջազգային բանկի (ՎԶՄԲ) հետ միասին, որը ներկայումս կոչվում է Համաշխարհային բանկ (ՀԲ), նախատեսված էր դառնալ հետպատերազմյա միջազգային տնտեսական հարաբերությունների անկյունաքարերից մեկը: Հավանայի խարտիայի շրջանակը շատ լայն էր և ներառում էր դրույթներ՝ կապված օտարերկրյա ներդումների խթանման և պաշտպանության հետ, միջազգային առևտրի կանոններ՝ հիմնված խտրականության բացառման սկզբունքի վրա, դրույթներ, որոնք առնչվում էին պետությունների միջև սակագների ու արտոնությունների նվազեցմանը, պետական առևտրին և հարակից հարցերին, զբաղվածության հարցեր, ինստիտուցիոնալ դրույթներ և շատ այլ կարևոր հարցեր: Այդուհանդերձ, այն չհաստատվեց ԱՄՆ-ի կողմից[4], և մյուս երկրներն այս գործոնի հետևանքով լքեցին Խարտիան[5]:
Փաստացի, GATT 1947-ը հենց Հավանայի խարտիայից վերցված ժամանակավոր կիրառվող համաձայնագիր էր, որտեղ ներառված էր Խարտիայի Կոմերցիոն քաղաքականության բաժինը, որի հիման վրա պայմանադիր կողմերը մասնակցեցին բանակցությունների 8 փուլերի[6]՝ 1) Ժնևյան փուլ 1947թ.; 2) Անսիի փուլ 1949թ.; 3) Թորքուեյի փուլ 1950-1951թթ.; 4) Ժնևյան փուլ 1956թ.; 5) Ժնևյան փուլ 1960-1961թթ.; 6) Քեննեդիի փուլ 1964-1967թթ; 7) Տոկիոյի փուլ 1973-1979թթ.; 8) Ուրուգվայի փուլ 1986-1994թթ., ընդլայնելու և փոփոխելու միջազգային առևտուրը կարգավորող կանոնների շրջանակը։ Բանակցությունների հիմնական նպատակը միջազգային առևտրում մաքսատուրքերի իջեցումն էր։ Թուրքիան 1951թ. դարձավ GATT-ի պայմանադիր կողմ և ակտիվորեն ներգրավվեց երկկողմ բանակցություններում: Բանակցությունների վերջին՝ Ուրուգվայի փուլի արդյունքում, հիմնվեց Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ), որտեղ 1947թ. ներառվեց նաև GATT-ը, որպես միջազգային առևտուրը կանոնակարգող գործիք՝ GATT 1994-ը, իսկ Թուրքիան այլ երկրների հետ միասին մեկ տարի անց միացավ ԱՀԿ-ին:
1993թ. նոյեմբերի 29-ին, երբ ԱՀԿ-ը դեռևս ստեղծված չէր, Հայաստանը պաշտոնապես դիմեց դառնալու GATT 194[7]-ի պայմանադիր կողմ, և նույն տարվա դեկտեմբերի 17-ին GATT-ի խորհուրդը համաձայնեց հիմնել Աշխատանքային խումբ՝ անդամության գործընթացների իրականացման նպատակով[8]: Ուրուգվայի փուլի բանակցությունների արդյունքում ԱՀԿ-ի հիմնադրման պատճառով Հայաստանը փոփոխեց իր դիմումը, և այն ժամանակվա ՀՀ վարչապետ Հրանտ Բագրատյանը նամակ հղեց ԱՀԿ-ի գլխավոր տնօրենին՝ հայտնելով Հայաստանի՝ ԱՀԿ անդամ դառնալու ցանկության մասին[9]: 2003թ. փետրվարի 2-ին Հայաստանը դարձավ ԱՀԿ-ի լիիրավ անդամ[10]:
Ի տարբերություն Թուրքիայի՝ Հայաստանը գտնվում էր խորհրդային վերահսկողության ներքո և չի մասնակցել բանակցությունների 8 փուլերից և ոչ մեկին: Սա Խորհրդային սահմանադրության հետևանք էր: ԽՍՀՄ-ին, որը, համաձայն 1977թ. Սահմանադրության, ներառում էր Ռուսաստանի, Ուկրաինայի, Բելառուսի, Ուզբեկստանի, Ղազախստանի, Վրաստանի, Ադրբեջանի, Լիտվայի, Մոլդովայի, Լատվիայի, Ղրղզստանի, Տաջիկստանի, Հայաստանի, Թուրքմենստանի և Էստոնիայի խորհրդային սոցիալիստական հանրապետությունները[11], իրավունք էր վերապահված ներկայացնել այդ պետությունները միջազգային հարաբերություններում, ներառյալ այլ պետությունների և միջազգային կազմակերպությունների հետ, արտաքին առևտրում և արտաքին տնտեսական այլ գործունեություններում[12]: Նմանատիպ դրույթներ առկա էին նաև ԽՍՀՄ ավելի վաղ ժամանակվա սահմանադրություններում:
1936թ. Սահմանադրությամբ ամրագրված էր, որ պետական իշխանության բարձրագույն մարմինների և կառավարման մարմինների իրավասության շրջանակներում է ներկայացնել Միությունն արտաքին հարաբերություններում, վավերացնել և կնքել պայմանագրեր այլ երկրների հետ[13], ինչպես նաև իրականացնել արտաքին առևտուր պետական մենաշնորհների հիման վրա[14]: Նմանատիպ դրույթներ ևս առկա էին Սահմանադրության 1924թ. տարբերակում, որով սահմանվում էր, որ ԽՍՀՄ-ն իր բարձրագույն մարմինների միջոցով իրավասու է ներկայացնել Միությունն արտաքին հարաբերություններում, մյուս երկրների հետ կնքել պայմանագրեր, քաղաքական և այլ[15], վավերացնել միջազգային պայմանագրեր[16], ուղղորդել առևտուրն այլ երկրների հետ և որոշել ներքին առևտրի համակարգը[17]:
ԽՍՀՄ-ը չէր մասնակցում այդ բանակցություններին: Երբ տեղի էին ունենում բարձր մակարդակի բանակցություններ Առևտրի միջազգային կազմակերպության հիմնադրման շուրջ՝ հիմնվելով Հավանայի խարտիայի վրա, սկզբում ԱՄՆ պաշտոնյաները չէին ցանկանում Խորհրդային Միությունը դուրս թողնել կառույցից: Ավելին, ԽՍՀՄ-ը հրավիրված էր մասնակցելու Հավանայի խարտիայի նախագծի պատրաստմանը, սակայն չմասնակցեց դրան: ԽՍՀՄ-ն առանձնացրեց իրեն GATT քննարկումներից ևս՝ հավատալով, որ այն հիմնված էր ԱՄՆ-ի տնտեսական և քաղաքական հեգեմոնիայի վրա[18]: Չնայած դրան՝ ժամանակին մի քանի սոցիալիստական հանրապետություններ միացան GATT 1947-ին, ներառյալ Լեհաստանն ու Հունգարիան: Հետագայում Խորհրդային Միության վերաբերմունքը, կապված GATT 1947-ի անդամ դառնալու հետ, փոխվեց, և 1986թ. օգոստոսի 15-ին ԽՍՀՄ-ը պաշտոնապես դիտորդի կարգավիճակ խնդրեց GATT 1947-ի վերջին՝ Ուրուգվայում տեղի ունեցած բանակցությունների ժամանակ: Առաջին անգամ չէր, որ ԽՍՀՄ-ը փորձ էր անում ձեռք բերել դիտորդի կարգավիճակ, սակայն նախկին փորձերն ապարդյուն էին[19]: ԱՄՆ-ը և Ճապոնիան պաշտոնապես ընդդիմացան ԽՍՀՄ դիտորդ դառնալու դիմումին[20], և ԽՍՀՄ-ը մեծ ջանքեր գործադրեց դիտորդի կարգավիճակ ստանալու համար։ 1990թ. այդ կարգավիճակը տրամադրվեց[21] ԽՍՀՄ փլուզումից երկու տարի առաջ:
Միջազգային առևտրի բազմակողմ/մուլտիլատերալ մակարդակին անդրադառնալիս այն պետք է հասկանալ որպես միջազգային առևտրի կանոններ՝ սահմանված Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության ստեղծման Մարաքեշի համաձայնագրով։ ԱՀԿ-ը միջազգային առևտրում ամենակարևոր բազմակողմ հաստատություններից մեկն է և նրան` Հայաստանի անդամակցության գործընթացի աշխատանքային խմբում, որը քննարկում էր Հայաստանի դիմումը, ներգրավված էր նաև Թուրքիան, մասնավորապես 1997թ. հունիսից սկսած։ Աշխատանքային խմբի նախագահն էր ավստրալացի դեսպան Դ. Քենյոնը, ով մի քանի տարվա մեջ 13 անգամ ներգրավվել է Հայաստանի դիմումի քննարկման գործընթացում[22]: Չնայած արտասովոր ոչինչ չկա, որ Թուրքիան ակտիվորեն ներգրավված էր Հայաստանի դիմումի քննարկման գործընթացում, այդուհանդերձ, դրանից հետո տեղի ունեցավ մի բան: 2002թ. դեկտեմբերի 3-ին Թուրքիան ԱՀԿ-ի հիմնադրման Մարաքեշի համաձայնագրի 13-րդ հոդվածն օգտագործեց Հայաստանի դեմ, որը կարգավորում է ԱՀԿ առանձին անդամների միջև Բազմակողմ առևտրային համաձայնագրի չկիրառումը[23]: Սա նշանակում է, որ Թուրքիան ընդհանրապես հրաժարվել է կիրառել ԱՀԿ-ի համաձայնագրերը Հայաստանի նկատմամբ, որոնցից է GATT 1994-ի 5-րդ հոդվածը՝ տարանցման ազատության իրավունքը, որը, թերևս, Հայաստանի համար ամենակարևոր կետն էր, ինչպես նաև ԱՀԿ-ի՝ պետությունների միջև վեճերի լուծման մեխանիզմը: ԱՀԿ կարգավորումների չկիրառման մասին դեկլարացիա ներկայացնելու մեխանիզմն ունի իր առանձնահատկությունները: Դեկլարացիան հնարավոր է ներկայացնել միայն մինչև Նախարարական կոնֆերանսը կհաստատի միացող երկրի միանալու պայմանների մասին համաձայնագիրը: Թուրքիան դեկլարացիան ներկայացրել էր դեկտեմբերի 3-ին, մինչդեռ ԱՀԿ Գլխավոր խորհուրդը, որը կատարում էր Նախարարների կոնֆերանսի գործառույթը, մի քանի օր անց՝ 2002թ. դեկտեմբերի 10-ին, հաստատեց Հայաստանի անդամակցության պայմանները[24]:
Նման դեկլարացիայի բազում պատճառներ կարող են լինել: Այնուամենայնիվ, այս պատճառներից կարող ենք բացառել Ադրբեջանի՝ ԱՀԿ հնարավոր անդամակցության գործոնը, քանի որ Հայաստանի արտգործնախարարը կապ է հաստատել ԱՀԿ-ի և նրա անդամ պետությունների հետ, ամենաբարձր մակարդակով երաշխիք տվել, որ Հայաստանը հավատարիմ կմնա իր կառուցողական դիրքորոշմանն ամբողջ Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում ԱՀԿ-ի անդամակցության ընդլայնման հարցով[25]: Ժամանակին Հայաստանը պարտավորվել է չձեռնարկել որևէ ուղղակի կամ անուղղակի գործողություններ, որոնք կխոչընդոտեն կամ կդանդաղեցնեն Ադրբեջանի՝ ԱՀԿ անդամակցության գործընթացը և պարտավորվել է ապագայում չարգելափակել Ադրբեջանի անդամակցության վերաբերյալ որոշումների գործընթացը: Այս հանձնառությունը ստանձնվել է 2002թ. նոյեմբերի 20-ին[26], Թուրքիայի չկիրառման դեկլարացիայից մի քանի օր առաջ: Հարկ է նաև նշել, որ չնայած Հայաստանը տարբերակ ուներ նույն դեկլարացիան կիրառել Թուրքիայի նկատմամբ, այդուհանդերձ, Հայաստանի կողմից նման քայլ չի ձեռնարկվել։
Ընդհանուր առմամբ, առկա է 12 դեպք, երբ չկիրառման դեկլարացիա է օգտագործվել։ Մեծամասամբ ԱՄՆ-ն է դիմել այս գործիքին՝ կիրառելով այն ընդդեմ Ռումինիայի, Մոնղոլիայի, Ղրղզստանի, Վրաստանի, Մոլդովայի, Վիետնամի, Ռուսաստանի, Տաջիկստանի և Հայաստանի: Հայաստանի դեպքում ԱՄՆ-ի կողմից դեկլարացիան ներկայացվել էր 2002թ. դեկտեմբերի 3-ին և չեղարկվել՝ 2005թ. փետրվարի 2-ին: Այս 12 դեպքերից միայն Թուրքիան ընդդեմ Հայաստանի և ԱՄՆ-ն ընդդեմ Տաջիկստանի դեպքերում է, որ չկիրառման դեկլարացիան պահպանվում է մինչև օրս[27]:
Այն հարցը, թե արդյոք Հայաստանը որևէ քայլ նախաձեռնել է ռեժիմի վերացման ուղղությամբ, կթողնենք բաց, քանի որ տեղեկատվությունն այդ մասով բացակայում է: Այս թեման հազվադեպ է քննարկվում հանրության կողմից, և դրա մասին քիչ տեղեկացվածություն կա՝ չնայած նրան, որ սա համարվում է Հայաստանի արտաքին շուկաներից արգելափակման կարևոր միջոցներից մեկը, որը կիրառվում է Թուրքիայի կողմից։ Մարաքեշի համաձայնագիրը հնարավորություն է տալիս դիմել ԱՀԿ Նախարարական կոնֆերանսին ԱՀԿ-ի ցանկացած անդամի խնդրանքով առանձին դեպքերում հոդվածի գործողությունը վերանայելու նպատակով:
Հայաստանն ԱՀԿ անդամ երկրների հետ պետք է դիմի Նախարարական կոնֆերանսին՝ վերանայելու միջոցը և առաջարկելու այն վերացնել Թուրքիայի կողմից: Հայաստանը հնարավորություն կունենա բարձրացնել այս հարցը 12-րդ նախարարական կոնֆերանսին գուցե 2022թ., եթե այն տեղի ունենա: Covid-19 համավարակով պայմանավորված՝ 12-րդ Նախարարական կոնֆերանսն անորոշ ժամանակով հետաձգվել է: Չկիրառման վերացումը Թուրքիայի կողմից կստեղծի իրավական պարտավորություններ իր համար, որոնցից մեկը կապված է իր տարածքով տարանցման ազատության հետ, քանի որ GATT 1994-ի 5-րդ հոդվածում սահմանված է, որ յուրաքանչյուր պայմանագրային կողմի տարածքով պետք է լինի տարանցման ազատություն՝ միջազգային տարանցման համար ամենանպատակահարմար ճանապարհներով, առանց տարբերակելու ծագման վայրը, մուտքը, ելքը կամ նպատակակետերը, ինչպես նաև ցանկացած հանգամանք, որն առնչվում է ապրանքների, նավերի կամ այլ փոխադրամիջոցների սեփականության հետ։
«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին քաղաքականություն» ծրագիր (NED)
Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)
