Վերջին մեկ ամիսը աղջկաս հետ միասին ենք հայ ժողովրդի պատմության դասերն անում։ Մենք որպես սովետական վերջին սերունդ մեր հայ ժող պատմությունը մի բարալիկ դասագրքով էինք անում, իսկ Հայաստանի պատմության մասին ավելի շատ բան իմացանք Ղարաբաղյան շարժման տարիներին սամիզդատի տպագրություններից, շարժման տպավորիչ ելույթներից, որոնք մինչև այժմ խնամքով պահում եմ։
Հանուն արդարության՝ ժամանակս միշտ քիչ է եղել կարդալու նախասովետական ու վաղ սովետական շրջանի պատմության մասին ծավալուն աշխատություններ։
Չեմ կարծում, թե այժմ պատմության դասագրքերում սուր անկյունները կլորացված շարադրանքները անաչառության ու օբյեկտիվության արտացոլանք են։ Բայց անգամ դրանով հանդերձ, երբ կարդացածիդ ու փաստերի համադրության վրա քո վերլուծությունն ու եզրահանգումներն ես կառուցում, պատկերը սարսափելի է։
Չէի իմացել, որ Հայրենիքի փրկության շարժում այն ժամանակ էլ եղել է, տարածաշրջանային զարգացումների միտումների հետ վտանգավոր կոռելացվող ներքին խլրտոցներ եղել են, վերջապես այդ խորությամբ չգիտեի ներքին դավաճանությունների, զինվորականությանը քաղաքական գործընթացներում ներգրավելու, ներքին դավաճանության ու մնացածի մասին։ Դեհ, մի խոսքով, Բաթումի, Ալեքսանդրապոլի, Մոսկվայի, Կարսի, Սևրի, Կարսի անկման, բոլշևիկների ու Հայաստանի խորհրդայնացման ու մնացած ողբերգական դրվագների շատ մանրամասների մասին։
Երբեմն սարսափում ես, քունդ ու շունչդ կտրվում ու թվում է, թե դարասկզբի պատմությունը կրկնվում է՝ նույն ձեռագրով, նույն տեխնոլոգիաներով։
Ու մտածում ես, որ ոչ միայն բոլորս, այլ հատկապես Հայաստանի առաջին հանրապետությունը ղեկավարած ուժը պետք է որ դասեր քաղած լինեինք այդ պատմությունից՝ քաղաքական առավելապաշտությունից, իրատեսությունից մինչև քաղաքական կայունություն ու ժողովրդավարական կոնսոլիդացիայի անհրաժեշտություն ու արտաքին դերակատարների հետապնդած ռազմավարությունները հասկանալը․․․ Նայում ես այսօրվան՝ բացարձակ այդ հետևությունների մեջ չենք․․․
Նայում ես ԱԺ-ում քննարկումներից մինչև առաջիկայի համար պլանավորված հանրահավաքային գործողություններ, հասկանում ես, որ վարքագծի մոտիվացիան կամ խրոնիկ չարությունն է, կամ շարասյունային գործոնները, կամ տգիտությունը, կամ․․․․
Ինչ էլ որ լինի, դրա արդյունքը պետականություն կորցնելն էր․․․ Հուսամ, պարամետրային մի քանի տարբերությունները, որ այժմ կան, մեզ այդ ճանապարհով չի տանի․․․ Պատմության սպիրալը թվացյալ է նույն կետի վրա, իրականում՝ փոքր այլ հարթության վրա կամ տարածության մեջ է․․․․
