Արցախի և Հայաստանի դեմ պատերազմի վերաբերյալ գնահատականներում ու քննարկումներում, թե անցնող հետպատերազմյա մեկ տարվա ընթացքում, թե տարելիցի առիթով դիտարկումներում բաց է մնում թերևս մի կարևոր և նուրբ հանգամանք: Մի բան, ինչը թերևս կարող է օգտակար լինել պատերազմի ռազմաքաղաքական էությունը խորապես հասկանալու և գնահատելու, հետևաբար հնարավորինս ստույգ եզրահանգումների գալու համար:
Խոսքը թուրք-ադրբեջանական ահաբեկչական պատերազմին նախորդած հուլիսյան տավուշյան մարտերի մասին է, որոնք, եթե դիտարկվում են քննարկվող թեմայի համատեքստում, ապա գերազանցապես այն շեշտադրումով, թե հուլիսյան մարտերին տալով քարոզչական հնչեղություն, Հայաստանը գրգռեց Ադրբեջանին: Գործնականում սակայն դա թերևս բավականին մակերեսային դիտարկում է և հուլիսի տավուշյան մարտերը ունեին թերևս առավել խորքային համատեքստ: Համատեքստ, որը կարող է թույլ տալ առնվազն որպես գնահատման վարկած, դիտարկել այն, որ Տավուշի այդ գործողությունը Արցախի ու Հայաստանի դեմ հասունացող լայնամասշտաբ պատերազմի կանխարգելման մի փորձ էր, ցավոք՝ անբավարար փորձ:
Համենայնդեպս հատկանշական է, որ Տավուշի ուղղությամբ տեղի ունեցած հնգօրյա մարտական գործողություններից հետո Հայաստանի վարչապետ Փաշինյանը հայտարարեց, որ Ադրբեջանի սադրանքի նպատակը հիմնական հարվածի ուղղությունը շեղելն էր, իսկ հիմնական հարվածը՝ ըստ Նիկոլ Փաշինյանի, նախապատրաստվում էր արցախյան ուղղությամբ: Միաժամանակ, նույն այդ ելույթում Փաշինյանը բաց տեքստով խոսեց այն մասին, որ բուն, խորքային սպառնալիքը Թուրքիան է: Ընդ որում, Թուրքիան իրեն մատնել էր Տավուշում միջադեպի բռնկումից, երբ հաջորդ օրն իսկ Անկարան արտգործնախարարության մակարդակով տարածեց դատապարտող հայտարարություն, ուղղված ոչ միայն և գուցե նույնիսկ ոչ այնքան Հայաստանին, որքան՝ Մոսկվային:
Այն, որ Տավուշի գործողությունը «սովորական» չէր, ակնառու էր նաև Բաքվում դրա արձագանքից: Համենայն դեպս, Տավուշում տեղի ունեցածը Բաքվում բերեց հանրային աննախադեպ հուզումների, որոնք կարող էին ավարտվել ընդհուպ իշխանափոխության ալիքով: Դրա մասին էր վկայում նաև Ալիևի արձագանքը, երբ Ադրբեջանի նախագահը բողոքող հանրության առնչությամբ հայտարարել էր, թե իրեն տասնյակ հազարավոր բողոքավորներ ներկայացնում են պահանջներ, բայց ոչ ոք պատրաստ չէ պաատերազմի կամավորության: Ալիևն ի վերջո քավության նոխազ դարձրեց արտգործնախարար Մամեդյարովին, պաշտոնանկ անելով նրան և հայտարարելով, որ արտգործնախարարությունը գործել է Ադրբեջանի շահի դեմ, կատարել է երրորդ երկրի պատվեր: Շատ փորձագետներ հակված էին դիտարկել դա ակնարկ Ռուսաստանի հասցեին: Բանն այն է, որ Մոսկվան այդուհանդերձ շահագրգռված չէր լայնամասշտաբ պատերազմով և Արցախյան գոտին ՆԱՏՕ անդամ Թուրքիայի հետ «կիսելու» հեռանկարով, եթե Հայաստանի հանդեպ իր հաստատուն ազդեցության շնորհիվ նա ինքն էր ամբողջապես վերահսկում այդ գոտին: Բայց, Մոսկվան ի վիճակի չէր նաև զսպել Անկարային: Միակ հնարավորությունը թերևս դիտարկվում էր Ադրբեջանում իշխանության փոփոխության միջոցով Թուրքիայի ազդեցությունը նվազեցնելը: Այդ համատեքստում ուշադրության է արժանի դրանից մի քանի ամիս առաջ Ադրբեջանի առաջին փոխնախագահ Մեհրիբան Ալիևայի՝ այդ կարգավիճակում առաջին պաշտոնական այցը Մոսկվա, որն ընդհանրապես նրա առաջին արտերկրյա այցն էր որպես Ադրբեջանի փոխնախագահ:
Ալիևային ընդունեց անգամ Պուտինը, նաև պարգևատրեց մեդալով: Ընդ որում հատկանշական է, որ Ալիևայի Բաքու վերադարձից կարճ ժամանակ անց հայտարարվեց Ադրբեջանում արտահերթ խորհրդարանական ընտրության մասին: Իսկ 2020 թվականի օգոստոսին Պուտինը շնորհավորել էր Ալիևայի ծննդյան տարեդարձը, նրան անվանելով Ադրբեջանում Ռուսաստանի իսկական բարեկամ: Մոսկվային այդուհանդերձ չհաջողվեց Բաքվի իշխանության հանդեպ հասնել այնպիսի ազդեցության, որը թույլ կտար պահել իրավիճակը, այդպիսով Կրեմլին ազատելով Կովկասի հանդեպ թուրքական հավակնությունը բավարարելու և Կովկասի ռուս-թուրքական սահմանը Արաքս գետից 100 տարի անց Շուշի տեղափոխելու անհրաժեշտությունից:
