Մանվել Մելիքյան
Ժողովրդավարության IV դպրոցի շրջանավարտ
Աշխարհի ժողովուրդների և երկրների քաղաքական զարգացման պատմական, սոցիալական, տնտեսական և այլ պայմանների բազմազանությունը հանգեցրել է տարատեսակ կուսակցական կառույցների առաջացման, որոնք տարբերվում են կազմակերպական կառուցվածքով, գործառույթներով, գործունեության առանձնահատուկ գծերով և այլն: Նախկինում քաղաքական մտքի կողմից կատարվել են առաջին փորձերը՝ դասակարգել կուսակցություններն ըստ որոշակի ընդհանուր հատկանիշների, սակայն դա կրել է բավականին մակերեսային բնույթ և թեքվել դեպի բարոյական («լավ» և «անազնիվ» միություններ) ու քանակական («մեծ» և «փոքր» կուսակցություններ) չափանիշների: Ժամանակակից քաղաքագիտությունը մշակել է կուսակցությունների տիպաբանության բավականին բարդ ու հակասական համակարգ: Գոյություն չունեն միասնական կամ գոնե հիմնականում համընկնող մոտեցումներ ո՛չ ամերիկյան, ո՛չ արևմտաեվրոպական և ո՛չ էլ հետկոմունիստական երկրների քաղաքագետների շրջանում: Ըստ որոշ հետազոտողների՝ կան երկուսից երեք տիպի կուսակցություններ, իսկ ոմանք էլ ասում են, որ կա տասից ավելի տիպեր, և, թերևս, սա ապացուցում է, որ այս խնդիրը դեռ լուծված չէ[1]:
Հետազոտելով կուսակցական համակարգերի հայեցակարգերը՝ Վալսը 1954թ․ առանձնացրել է երեք վերլուծական մակարդակ կամ միջազգային քաղաքականության պատկեր: Առաջինը վերաբերում է մարդկային վարքագծին, անհատական քաղաքականություն մշակողների և հասարակության անդամների շարժառիթներին ու գործողություններին: Երկրորդը կենտրոնանում է պետական կառույցների ներքին որոշումների կայացման գործընթացների վրա, քանի որ դրանք առաջացնում են պարտադիր կոլեկտիվ որոշումներ արտաքին քաղաքականությունում: Երրորդն ուսումնասիրում է պետական ռազմավարությունները որպես «համակարգային» հատկանիշների հետևանք: Համակարգում յուրաքանչյուր մասնակցի գործողություն ազդում է մյուսների գործողությունների վրա: Կուսակցության համակարգային տեսությունը նույնացնում է խաղացողների թվաքանակը, նրանց միջև առկա ռեսուրսների ու հնարավորությունների բաշխումը և շարժման թույլատրելի կանոնները: Հավասարակշռությունը վերաբերում է կայուն խաղացողների թվին, նրանց վճարման ռեժիմին և միմյանց միջև դաշինք կազմելու ու կոնֆլիկտի մեջ մտնելու հարաբերություններին[2]:
Ըստ Դահլի՝ ոչ մի քաղաքական ինստիտուտ առավել մեծ չափով չի ձևավորում քաղաքական համակարգը, որքան դա անում են երկրի կուսակցություններն ու ընտրական համակարգը[3]։ Նա կուսակցական համակարգերը դասակարգելիս հաշվի է առնում կուսակցությունների ներկայացվածությունն ընտրություններում և խորհրդարանում՝ համեմատելով դրանց մրցակցային կամ համագործակցող բնույթը[4]։ Կուսակցական համակարգը հնարավորություն է ընձեռում ընտրված կառավարման համակարգի գործունեության ավելի արդյունավետ լինելու համար։ Կառավարման խորհրդարանական համակարգը հնարավոր է դարձնում բազմակուսակցական համակարգի ձևավորումը և դրա արդյունավետ գործունեության ապահովումն օրենսդիր և գործադիր կառույցների ընդհանուր ընտրական աղբյուրի՝ համընդհանուր օրենսգրքի շնորհիվ։ Իր գործառույթներն արդյունավետ իրականացնող խորհրդարանը հնարավորություն է տալիս կուսակցություններին առանցքային դերակատարություն ունենալ կառավարության ձևավորման և քաղաքականության իրականացման հարցերում՝ այդպիսով խթանելով կուսակցությունների համագործակցությունը, ինչպես նաև կուսակցություններին անել ամեն բան, որպեսզի կարողանան պահպանել իրենց դիրքերը խորհրդարանում, ինչպես նաև գործել այնպես, որպեսզի խորհրդարանում չկորցնեն վստահությունը[5]։
Ի տարբերություն նախագահական կամ կիսանախագահական կառավարման համակարգերի՝ խորհրդարանական համակարգը նպաստում է բազմակուսակցական համակարգի ձևավորմանը։ Եթե, օրինակ, ընտրությունների ժամանակ նախագահական և կիսանախագահական համակարգերում գործող կուսակցությունները պայքարում են ոչ միայն միմյանց դեմ, այլ նաև միմյանց միջև, որպեսզի ընտրությունների ժամանակ ձեռք բերեն իշխանություն, ապա խորհրդարանական համակարգում գործող կուսակցությունները չունեն այդ խնդիրը։ Վերջիններս ավելի համախմբված են և պայքարում են պետության կայունության համար։ Խորհրդարանական համակարգում գործող կուսակցությունների անդամները պառակտում չեն առաջացնում իրենց կուսակցությունների ներսում, քանի որ այդ դեպքում ոչ թե անհատն է գործում հօգուտ իր սեփական շահերի, այլ կուսակցության յուրաքանչյուր անդամն է գործում հօգուտ կուսակցության համընդհանուր շահի, քանի որ վերջինս, ըստ էության, բոլորի շահն է։ Իսկ կուսակցությունն էլ, իր հերթին, գործում է հօգուտ պետության շահերի և կայունության[6]։
Ավելի քիչ զարգացած երկրներում ընտրողները, կուսակցությունները և կուսակցական համակարգերը որակապես տարբերվում են զարգացած ժողովրդավարություններից: Կիսաժողովրդավարական թույլ զարգացած երկրների կուսակցական համակարգերը նշանակալիորեն ավելի քիչ են ինստիտուցիոնալիզացված, քան ժողովրդավարությունները՝ առավել զարգացած ինդուստրիալ երկրներում: Համապատասխանաբար, թերի ժողովրդավարություններում ընտրական կայունությունն ավելի ցածր մակարդակի վրա է, քան զարգացած ինդուստրիալ ժողովրդավարություններում:
Ինստիտուցիոնալիզացված կուսակցական համակարգերը ենթադրում են, որ ծրագրային կամ գաղափարական կապն ընկած է ընտրողների և կուսակցությունների կայուն կապի հիմքում: Այս տեսություններում գաղափարական կամ ծրագրային նախասիրությունից ելնելով՝ ժողովուրդն ընտրում է կուսակցություն կամ թեկնածու: Թույլ զարգացած երկրներում ժողովրդավարությունների և կիսաժողովրդավարությունների կուսակցական համակարգերը, որոնք ընտրողի և կուսակցությունների միջև ծրագրային և գաղափարական կապ են առաջարկում, քիչ են գոհացնում ընտրազանգվածին: Դա հանգեցնում է հասարակության թերահավատությանը կուսակցությունների նկատմամբ:
Թերզարգացած երկրների ժողովրդավարություններում և կիսաժողովրդավարություններում ընտրողների և թեկնածուների միջև կապն ավելի անձնավորված է, քան զարգացած ժողովրդավարություններում: Թերի ժողովրդավարություններում ընտրողներից շատերը քվեարկում են թեկնածուների օգտին անձնական հատկանիշներից ելնելով՝ հաշվի չառնելով գաղափարախոսական և ծրագրային հարցերը: Այսպիսով, անհատականացումը քողարկում է քաղաքական կուսակցությունների ինստիտուցիոնալացման գնահատման կարևոր չափանիշը՝ կուսակցությունների ապաանհատականացումը և մրցակցությունը:
Ըստ Մայնհարինգի և Տորկալի՝ թույլ ինստիտուցիոնալացումն իր հետևանքներն ունի ներկայացուցչության և ընտրական հաշվետվողականության վրա: Թույլ ինստիտուցիոնալացված կուսակցական համակարգերն ավելի խոցելի են հակակուսակցական քաղաքական գործիչներին իշխանության բերելու հարցում: Նման բազմաթիվ հակակուսակցական քաղաքական գործիչներ հակառակ ազդեցությունն են ունեցել ժողովրդավարության վրա: Հետազոտողները պնդում են նաև, որ թույլ ինստիտուցիոնալացվածությունը խոչընդոտում է ընտրական հաշվետվողականությանը, ինչը ժողովրդավարությունն արմատախիլ անող առանցքային գործոններից է[7]:
Հետխորհրդային տրանսֆորմացիայի ընթացքում բազմակուսակցական համակարգի ձևավորման բարդությունը պայմանավորված է ևս մեկ գործոնով՝ քաղաքական էլիտայի ձևավորման գործընթացներով: Մի շարք գործոնների պատճառով էլիտաների ձևավորման առավել կայուն աղբյուրներ դարձան հետխորհրդային հասարակության հետևյալ խմբերը՝ պետական ապարատ, ուժային կառույցներ, բիզնես, հայրենակցական կապերով ստեղծված խմբեր: Իհարկե, ձևավորվեց նաև կուսակցական էլիտա, սակայն վերջինիս ազդեցությունն իշխանության մարմինների ձևավորման վրա մեծ ազդեցություն չունի և անգամ վճռորոշ դեր չունի քաղաքական գործընթացում: Էլիտայի ապագաղափարական բնույթն է պատճառներից մեկը, որ հետխորհրդային տրանսֆորմացիայի երկրներում կուսակցությունները նույնպես ապագաղափարական են դառնում: Նման իրավիճակի ստեղծման մեկ այլ պատճառ է կուսակցությունների ու կուսակցական էլիտայի ձևական դերակատարության սահմանումը սահմանադրություններում։
Արդարացի է Ն. Իլյինայի դիտարկումը[8], որ հետխորհրդային տրանսֆորմացիայի առաջին փուլում ձևավորված կուսակցությունները ոչ թե շահերի քաղաքական ներկայացուցչության ինստիտուտներ էին, այլ յուրատեսակ «քաղաքական ձեռնարկություններ», որոնք էլիտար խմբերի մրցակցությունն են ապահովում: Ու քանի դեռ կուսակցությունները վերջնականորեն և ամբողջությամբ չեն դարձել «քաղաքական ձեռնարկություններ», և հնարավոր է բազմաթիվ կուսակցությունների համախմբի վերափոխումն իսկական բազմակուսակցական համակարգի, անհրաժեշտ է իրավակիրառական համալիր միջոցառումներով դրանց վերադարձնել իրենց բնական բնույթին՝ որպես քաղաքացիական հասարակության շարժիչի[9]: Համեմատական քաղաքական տեսությունը՝ նա մատնանշում է մի շարք պատճառներ, որոնցով կուսակցությունների և կուսակցական համակարգերի ինստիտուցիոնալացումը կարող է խթանել երկրում ժողովրդավարության մակարդակի բարձրացումը:
Ըստ Բերտոայի՝ ժողովրդավարության բարենպաստ զարգացման համար թերի ինստիտուցիոնալ զարգացումներն ավելի վտանգավոր են, քան թույլ ինստիտուցիոնալացված կուսակցական համակարգերի զարգացումը: Թույլ ինստիտուցիոնալիզացված կուսակցական համակարգերում քաղաքական վերնախավն ավելի հետևողական է զուտ իշխանության հասնելու համար, որպեսզի ծրագրային տարբերություններն անտեսվեն և ձևավորվեն քաղաքական կոալիցիաներ[10]:
Ըստ Մելեշեվիչի՝ քաղաքական կազմակերպությունները կոչված են կարևոր դերակատարություն ունենալ ժողովրդավարական քաղաքական համակարգի ձևավորման գործընթացում: Կազմակերպված քաղաքական խմբերը պետք է նպաստեն օրենսդիր մարմնի ձևավորմանը և, հետևաբար, նաև մաս կազմեն որոշումներ կայացնելու գործընթացի: Այլ կերպ ասած՝ համամասնական ընտրակարգը լեգիտիմացրեց քաղաքական կուսակցություններին, և հետխորհրդային անցումային երկրներում բազմակուսակցական համակարգի մրցակցություն ստեղծեց:
Հետազոտողը պնդում է նաև, որ համամասնական բանաձևը հետխորհրդային երկրներում խթանում է քաղաքական կուսակցական համակարգերի ինքնավարությունը և այդ համակարգերում ու օրենսդիր մարմնում ամրապնդում կուսակցությունների ներուժն ու դերը: Կուսակցական ցուցակով քվեարկությունն ազդում է քաղաքական ինստիտուցիոնալացման գործընթացի վրա մի քանի ձևով. այն լեգիտիմացնում է քաղաքական կուսակցությունների և բազմակուսակցական համակարգերի մրցակցային հայեցակարգերը, նպաստում է կուսակցությունների կազմակերպչական ենթակառուցվածքների զարգացմանը, կուսակցական համակարգի ազգայնացմանը, ինչպես նաև բարձրացնում է քաղաքացիական հասարակության դերը[11]:
Ժամանակակից մասնագիտական գրականության մեջ առկա տիպաբանության կառավարման համակարգերը բաժանվում են երեք խմբի՝ նախագահական, խառը կամ կիսանախագահական և խորհրդարանական: Այս կառավարման համակարգերը միմյանցից տարբերվում են իրենց առանձնահատկություններով[12]:
Բազմաթիվ երկրներում գոյություն ունեն կառավարման այնպիսի ձևեր, որոնք դժվար է ներառել հայտնի գիտական դասակարգումներից որևէ մեկի շարքում[13]:
ԿԻՍԱՆԱԽԱԳԱՀԱԿԱՆ ԿԱՄ ԽԱՌԸ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ
Կիսանախագահական կառավարման համակարգում նախագահն ընտրվում է համաժողովրդական քվեարկությամբ որոշակի ժամկետով, և նա օժտված է զգալի լիազորություններով ու գործում է վարչապետի հետ միասին՝ համատեղ պատասխանատու լինելով խորհրդարանի առջև[14]:
Կիսանախագահական կառավարման` որպես հատուկ և առանձին համակարգի հայեցակարգը մշակել է ֆրանսիացի նշանավոր սահմանադրագետ և քաղաքագետ Մորիս Դյուվերժեն 1980թ., նախ՝ Ֆրանսիայի հինգերորդ Հանրապետության Սահմանադրության վերլուծության, ապա նաև՝ համեմատական սահմանադրական հետազոտության արդյունքում[15]։ Ըստ հեղինակի՝ կիսանախագահական համակարգը հիմնվում է սահմանադրական երեք առանձնահատկությունների վրա.
- նախագահն ընտրվում է համաժողովրդական քվեարկությամբ,
- նախագահին վերապահված են զգալի լիազորություններ,
- կիսանախագահական ռեժիմում վարչապետի ու կառավարության պաշտոնավարումը շարունակվում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ խորհրդարանն անվստահություն չի հայտնել[16]:
Անդրադառնալով կիսանախագահական կառավարմանը՝ Լեյփհարթը նախագահական և խորհրդարանական համակարգերը հակադրում է մեկը մյուսին և ցույց տալիս, որ իր ուսումնասիրությունում տեղ գտած երեսունվեց երկրները պատկանում են կա՛մ նախագահական, կա՛մ խորհրդարանական համակարգերին[17]:
Լեյփհարթը կասկածի տակ է դնում կիսանախագահական համակարգի գոյությունը՝ համարելով, որ այն ինքնուրույն տեսակ չէ, իսկ Սարտորին նշում է, որ կիսանախագահական համակարգն այլընտրանք է նախագահական և խորհրդարանական համակարգերին՝ օգտագործելով «տատանումներ» («oscillation») տերմինը, այսինքն՝ շարժում համակարգի մեջ[18]:
«Կիսանախագահական կառավարման ձև» հասկացությունն օգտագործելիս միշտ պետք է նկատի ունենալ, որ այն կարող է շփոթեցնող լինել, եթե հաշվի չառնվեն Դյուվերժեի վերոհիշյալ նկատառումները: Այդ եզրի կիրառումը Ֆրանսիայի պարագայում չի կարելի ընկալել բառացիորեն, քանի որ երկրի նախագահը գործնականում առավել ուժեղ է, քան Ամերիկայինը. բառացի՝ ֆրանսիական համակարգը, բացառությամբ «համակեցության» շրջանի, ավելի շատ գերնախագահական է, քան կիսանախագահական: Ուստի կիսանախագահական եզրը որևէ դեպքում չպետք է հասկանալ որպես թուլացած նախագահական համակարգ, այլ, ինչպես նշվեց, միայն այն հանգամանքի արտացոլում, որ ժողովրդի իշխանությունը նախագահական կառավարման ձևի նման արտահայտվում է ինչպես խորհրդարանի, այնպես էլ նախագահի ընտրությամբ և որ, ի տարբերություն նախագահական համակարգի, նախագահը կիսանախագահական կառավարման ձևում ամբողջությամբ չի տիրապետում գործադիր իշխանությանը[19]:
Կիսանախագահական կառավարման ձևը սահմանելիս Դյուվերժեն, բացի ժողովրդի կողմից նախագահի ընտրության և խորհրդարանի առջև կառավարության պատասխանատվության երկու չափանիշներից, 1970թ.-ից սկսած ավելացնում է մեկ այլ չափանիշ՝ «նախագահն ունի որոշակի լիազորություններ, որոնք գերազանցում են նորմալ խորհրդարանական երկրների պետության գլուխների լիազորությունները» կամ «նախագահի ինքնուրույն» կամ «նշանակալի» լիազորությունները[20]:
Բայց իրավիճակը բարդանում է, երբ նախագահը և վարչապետը ներկայացնում են տարբեր կուսակցություններ։ Այս դեպքում նրանց միջև ի հայտ է գալիս կոնֆլիկտի առաջացման խնդիրը։ Օրինակ, եթե նախագահը, լինելով որևէ ընդդիմադիր կուսակցության անդամ, հակադրության մեջ մտնի գործադիր իշխանության հետ, ապա կոնֆլիկտից խուսափելն անհնար է։
Նախագահի և վարչապետի լիազորությունների դերին ավելի մեծ նշանակություն տալով՝ Դյուվերժեն հիմնականում հաղթահարում է իր կոնցեպցիայի մշակման սկզբնական փուլի ամենամեծ թերությունը՝ նախագահի սահմանադրական լիազորությունների թերագնահատումը: Սահմանադրությունը շատ դեպքերում կարող է բացատրել, թե ինչու է մի դեպքում՝ նախագահը, իսկ մեկ այլ դեպքում՝ հենց վարչապետը դառնում մեծամասնության իշխանության լիդեր:
Շատ քիչ է հավանական, օրինակ, որ մեծամասնության իշխանության լիդերը փորձի նախագահ դառնալ, եթե Սահմանադրության համաձայն՝ գործադիր իշխանության կարևորագույն լծակները կենտրոնացված են կառավարության ձեռքում։ Ուստի շատ կարևոր է տվյալ երկրում առկա քաղաքական մշակույթի ենթատեքստում հստակորեն պարզել, թե Սահմանադրությունը որքան իշխանություն է տալիս նախագահին և որքան՝ կառավարությանը:
Ըստ որոշ հետազոտողների՝ կիսանախագահական ձևի առավելությունն ու ճկունությունն այն են վկայում, որ այն ունի երկու շարժիչ՝ նախագահ և խորհրդարանի վրա հենվող վարչապետ։ Եթե նախագահն ունի խորհրդարանական մեծամասնության աջակցությունը, ապա նա ապահովում է Կառավարության ամուր ղեկավարումը: Եթե վերջինս ղեկավարում է խորհրդարանի աջակցությունը վայելող վարչապետը, ապա նախագահը երաշխիք է հանդիսանում իշխանության ծայրահեղ կենտրոնացման դեմ[21]:
ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ
Խորհրդարանական կառավարման համակարգի սահմանադրությունը բնութագրվում է գործադիրի և օրենսդիրի միաձուլմամբ, այն իմաստով, որ կառավարությունը պետք է ունենա օրենսդիր մարմնի մեծամասնության վստահությունը, որպեսզի գա և մնա իշխանության, բացառությամբ ԱՄՆ-ի, որտեղ գործադիր և օրենսդիր մարմինների բաժանման համակարգ գոյություն ունի[22]:
Խորհրդարանական կառավարման համակարգն ընդունված է հետազոտողների և քաղաքական գործիչների կողմից իր ճկունության համար։ Սա բխում է խորհրդարանական և նախագահական համակարգերի հիմնական տարբերությունից. օրենսդիր մարմինը կարող է անվստահություն հայտնել կառավարությանը և հեռացնել իշխանությունից: Նման գործընթացից հետո կա՛մ ձևավորվում է նոր կառավարություն, կա՛մ անցկացվում են նոր համաժողովրդական խորհրդարանական ընտրություններ: Նախագահական համակարգում կառավարությունը և օրենսդիր մարմինը գործում են ֆիքսված և անկախ ժամկետներով[23]:
Խորհրդարանական և նախագահական կառավարման համակարգերը ճիշտ հակառակ համակարգեր են և տարբերվում են կառուցվածքային առանձնահատկություններով[24]:
Եթե նախագահական և կիսանախագահական համակարգերում ողջ իշխանությունը, կարելի է ասել, կենտրոնացած էր նախագահի ձեռքերում, ապա խորհրդարանական կառավարման պարագայում պատկերը լրիվ այլ է: Այս համակարգում իշխանությունը կենտրոնացած է կառավարությունում, որն էլ իր հերթին պատասխանատու է խորհրդարանի առջև: Ժողովրդավարացման տեսանկյունից խորհրդարանական համակարգն անցումային ժողովրդավարությունից դեպի կայացած ժողովրդավարություն ընթանալու ամենանախընտրելի մոդելն է:
Ընդհանուր առմամբ, խորհրդարանական համակարգերը նպաստում են կուսակցությունների ամրապնդմանը, ավելի կենտրոնացված և կողմնորոշված են շահագրգիռ խմբերի կայացմանը, ավելի նպատակաուղղված` որոշումներ կայացնելու գործընթացին և ավելի կենտրոնացված` հիերարխիկ վարչական կառույցով: Լիազորությունների բաժանումը քաղաքական գործընթացներում լրացուցիչ վետոյի իրավունք են ընձեռում՝ տարանջատելով քաղաքականությունը բոլոր մակարդակներում: Իշխանության բաժանման իմաստն այն է, որ համակարգերի միջև հակադրություն ստեղծվի. նրանց միջև, որոնք որոշիչ են, և նրանց, որոնք վճռական են: Խորհրդարանական համակարգերը որոշիչ են, նախագահական համակարգերը՝ վճռական: Բացի դրանից պառլամենտարիզմը նպաստում է քաղաքական համակարգերի և քաղաքական որոշումների ձևավորմանը և ամրապնդմանը, որն ավելի ինստիտուցիոնալացված է, քանի որ այն հիմնված է քաղաքական կուսակցությունների վրա, իսկ նախագահական կառավարման համակարգը նպաստում է անհատական առաջնորդության ամրապնդմանը, որը կենտրոնանում է առանձին քաղաքական գործիչների և կազմակերպությունների վրա[25]:
Խորհրդարանական հանրապետության հիմնական առանձնահատկությունն այն է, որ կառավարությունը ձևավորվում է խորհրդարանական ընտրությունների հիման վրա։ Այն հիմնականում բնութագրվում է նրանով, որ իշխանության իրացման գերակայությունը պետական կառավարման այդ համակարգում պատկանում է խորհրդարանին, իսկ կառավարությունը քաղաքական պատասխանատվություն է կրում խորհրդարանի, այլ ոչ թե նախագահի առջև և հրաժարական է տալիս խորհրդարանի կողմից անվստահություն հայտնելու դեպքում: Կառավարման այս համակարգում նույնպես կիրառվում է իշխանությունների տարանջատման սկզբունքը և զսպումների ու հակակշիռների մեխանիզմը: Գործադիր իշխանությունը, ի դեմս կառավարության, ունի ինքնուրույնություն, որը, օրինակ, կարող է լինել այն, որ խորհրդարանի կողմից նրան երկրորդ անգամ անվստահություն հայտնելու դեպքում կառավարությունը կարող է դիմել երկրի նախագահին խորհրդարանը ցրելու և նոր ընտրություններ նշանակելու համար: Խորհրդարանական կառավարման դեպքում կառավարությունը որոշակի կախվածություն է ունենում խորհրդարանից, որն արտահայտվում է նրանում, որ կառավարության ղեկավար է նշանակվում խորհրդարանում մեծամասնություն ունեցող կուսակցության կամ կուսակցությունների կոալիցիայի ներկայացուցիչը: Կառավարությունը հաշվետու է միայն խորհրդարանին և վերահսկվում է նրա կողմից։ Ցանկացած ժամանակ խորհրդարանը կարող է կառավարության հրաժարականը պահանջել անվստահության քվեի միջոցով[26]:
Համարվում է, որ գործադիր իշխանության ղեկավարի կախվածությունը խորհրդարանից երաշխավորում է խորհրդարանական համակարգի ճկունությունը և հարմարվողականությունը, ինչը բացակայում է նախագահական համակարգում: Ի տարբերություն մեծ իշխանությամբ օժտված նախագահի, ով կարող է այլևս չվայելել ժողովրդի աջակցությունը, սակայն ում խորհրդարանը և ժողովուրդը ստիպված են հանդուրժել մինչև նրա պաշտոնավարման սահմանված ժամկետը, վարչապետի մանդատը կարող է ընդհատվել ցանկացած ժամանակ, եթե նրա վարած քաղաքականությունը դառնում է անընդունելի: Խորհրդարանական համակարգերում կառավարության անվստահության քվեն օրենսդիր իշխանության համար ծառայում է որպես վերահսկողության հզոր գործիք[27]:
Խորհրդարանական համակարգի մեկ այլ առանձնահատկություն է երկրի կարևորագույն որոշումներ ընդունելիս քաղաքական այլ ուժերի ներկայացվածությունը: Այսինքն, եթե կիսանախագահական կամ նախագահական համակարգերում երկրի համար կարևոր որոշումները կայացնում է նախագահը, քանի որ նա ընտրվել է համաժողովրդական քվեարկության արդյունքում և ստացել է քվեների մեծամասնությունը, ապա խորհրդարանական համակարգում երկրի համար կարևորագույն որոշումներ կայացնելիս մասնակցում են բոլոր քաղաքական ուժերը: Եթե կուսակցություններն ընտրությունների ժամանակ ստացել են քվեների փոքրամասնությունը և հանդես են գալիս որպես ընդդիմություն, նրանց ևս հնարավորություն է ընձեռնվում մասնակից դառնալ այդ որոշումների կայացմանը: Իհարկե, այս պարագայում քննարկումներն ավելի ծավալուն են դառնում, սակայն բազմակարծության շնորհիվ հնարավոր է դառնում լավագույն որոշում կայացնելը:
Այս համակարգում երկրի նախագահը չի ունենում նույն լիազորությունները, որպիսին կունենար նախագահական կամ կիսանախագահական կառավարման դեպքում: Խորհրդարանական կառավարման պայմաններում նախագահի լիազորությունները շատ սահմանափակ են, եթե համեմատենք մյուս համակարգերի հետ:
ՀՀ Սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգի համաձայն՝ «Հանրապետության Նախագահը կհետևի օրենսդիրի և գործադիրի կողմից Սահմանադրությամբ ամրագրված կանոնների պահպանմանը, դատարանները հաշվետու կլինեն միայն օրենքի առջև և անկախաբար կիրականացնեն արդարադատություն: Հանրապետության Նախագահը չպետք է ունենա վերընտրման իրավունք, որպեսզի պաշտոնավարման ընթացքում ավելի լիակատար ապահովվի նրա անկախությունը քաղաքական ուժերից: Նախագահի հիմնական առաքելությունը պետք է լինի Սահմանադրության պահպանմանը հետևելը, հակակշռող և զսպող լիազորությունների արդյունավետ գործադրումը` անհրաժեշտության դեպքում կիրառելով նաև համաստորագրման ինստիտուտը: Հանրապետության Նախագահն առաջին հերթին պետք է ստանձնի հաշտարարի ու միջնորդի դեր՝ ունենալով երկրի զարգացման դինամիկ հավասարակշռությունն ապահովելու կարևոր առաքելություն։ Դա համակարգային կայունության ապահովման գործուն երաշխիք կարող է դառնալ»[28]։
Հետևաբար նախագահը չի կարող մասնակից լինել կամ ազդել կառավարության կազմավորման գործընթացին և իշխանության գործունեության իրականացմանը, այսինքն համեմատելով նախագահական և կիսանախագահական կառավարման համակարգերի հետ՝ խորհրդարանական համակարգի պարագայում նախագահը, այսպես ասած, «անգլիական թագուհու» դեր է կատարում:
Խորհրդարանական կառավարման համակարգի առավելություններից է նաև այն, որ ի տարբերություն նախագահական կամ կիսանախագահական կառավարման համակարգերի՝ նրան ներհատուկ սկզբունքներով և կազմակերպվածությամբ երկրում բավականին նվազեցված է քաղաքական ճգնաժամի առաջացման հնարավորությունը՝ օրենսդիր և գործադիր իշխանությունների միջև զսպելով դիմակայության առաջացման հնարավորությունը:
Ընդունված է համարել, որ այսպիսի կառավարման համակարգը երկրին ուղղորդում է դեպի ժողովրդավարություն: Բայց, միևնույն ժամանակ, խորհրդարանական կառավարման համակարգի միջոցով ունենալով կամ փորձելով ստեղծել կայուն ժողովրդավարություն՝ չի կարելի ընկնել անարխիայի մեջ։ Ի վերջո, ժողովրդավարությունը պահանջում է կառավարման համակարգի փոփոխություն միայն ժողովրդավարական միջոցներով[29]:
Կառավարման համակարգերի արդյունավետության դիտարկումը հաճախ տեղի է ունենում ժողովրդավարության կայացման համատեքստում: Կառավարման խորհրդարանական համակարգը հիմնականում հիշատակվում է որպես ժողովրդավար, ազատ համակարգ, իսկ նախագահական կառավարումը, մասնավորապես նախագահական կառավարման և բազմակուսակցական համակարգի համադրությունը՝ ժողովրդավարության համար պակաս նպաստավոր:
Հարավային եվրոպական երկրների՝ խորհրդարանական կամ կիսանախագահական (որոնք աստիճանաբար դարձել են խորհրդարանական) սահմանադրական լիազորությունների շրջանակների ընտրությունը դրանց տալիս է ազատության ավելի մեծ աստիճան, քան եթե որպես իրենց սահմանադրական համակարգի հիմք նրանք ընտրած լինեին ԱՄՆ տիպի նախագահականությունը։ Այն փաստը, որ Հարավային Եվրոպայում ոչ մի նոր ժողովրդավարություն չի ընտրել ԱՄՆ տիպի նախագահականություն, մեծացնում է նրանց ազատության աստիճանը։
Իսպանիայում խորհրդարանականությունը Սուարեսին թույլ տվեց հրաժարական տալ այն պահին, երբ նա արդեն սպառել էր իրեն ցուցաբերվող աջակցությունը, այն թույլ տվեց նրա հետնորդին՝ Կալվո Սոտելոյին, գլխավորել ապստամբություն բարձրացնողներին բանտ նստեցնելու ջանքերը և այն թույլատրեց հայտարարել վաղաժամ ընտրություններ, ինչը հանգեցրեց սոցիալիստների իշխանության գալուն։
Հունաստանում խորհրդարանական շրջանակը հնարավոր դարձրեց «Նոր ժողովրդավարության» ու կոմունիստների պաշտոնական կոալիցիայի առաջացումը։ Պորտուգալիայում կիսանախագահական կառավարման համակարգը թույլ տվեց զինվորական նախագահին ու հետզհետե ավելի մեծ իշխանություն ձեռք բերող քաղաքացիական վարչապետին միմյանց հետ գոյատևել, թեև, այսպես կոչված, երեք «նախագահական կաբինետներն» առաջ բերեցին զգալի լարվածություն։ Այս ամենը հնարավոր չէր լինի որևէ զուտ նախագահական համակարգում[30]։
Յուրաքանչյուր երկրի համար կարևորագույն պայման է քաղաքական կայունությունը։ Սակայն հարց է առաջանում՝ արդյո՞ք այն կապված և/կամ պայմանավորված է տվյալ երկրի վարչակարգերի և կուսակցական համակարգի տեսակի հետ։ Խորհրդարանականության՝ որպես մի սահմանադրական շրջանակի օգտին բերվող ընդհանուր գործնական ու տեսական փաստարկը նպաստում է ժողովրդավարության կայացմանը․ կարելի է էլ ավելի առաջ տանել։
Աշխարհում տասը տարի անընդմեջ՝ 1981թ․-ից մինչև 1990թ. ընկած ժամանակահատվածում, ժողովրդավարությունն ընտրած քառասունմեկ երկրներից երեսունը եղել են խորհրդարանական համակարգեր, և միայն չորսն են եղել նախագահական համակարգեր։ Աշխարհում 1945 և 1979 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածում անկախություն ձեռք բերած իննսուներեք երկրներից միայն տասնհինգն են անընդմեջ եղել ժողովրդավարություններ 1980-89թթ. ժամանակահատվածում, սակայն բոլորն էլ սկսել են որպես խորհրդարանական ժողովրդավարություններ[31]։
Ըստ Լեյփհարթի՝ խորհրդարանական և նախագահական կառավարման համակարգերն ունեն ճչացող երեք տարբերություն: Խորհրդարանական համակարգում իշխանության գլուխը վարչապետն է, ով պատասխանատու է օրենսդիր մարմնի առաջ այն իմաստով, որ իր ղեկավարած կառավարությունը կախված է օրենսդիր մարմնի վստահությունից և կարող է ցանկացած պահի հեռացվել անվստահության քվեի միջոցով:
Նախագահական համակարգում նախագահն ընտրվում է սահմանադրորեն սահմանված ժամկետով և նրան չեն կարող սովորական պայմաններում հեռացնել պաշտոնից՝ նույնիսկ անվստահության քվեի միջոցով (չնայած հնարավոր է նախագահին հեռացնել իմպիչմենտի օգնությամբ, եթե նա չարաշահել է իր լիազորությունները): Երկրորդ տարբերությունն այն է, որ նախագահներն ընտրվում են ժողովրդի կողմից, իսկ վարչապետները՝ օրենսդիր մարմնի կողմից: Եվ երրորդ՝ ամենախորքային տարբերությունն այն է, որ խորհրդարանական համակարգերն ունեն կոլեկտիվ կամ կոլեգիալ կառավարություն, այնինչ նախագահական համակարգերն ունեն միանձնյա և ոչ կոլեգիալ գործադիր մարմին: Վարչապետի դիրքը կարող է տարբերվել մյուս նախարարների համեմատ՝ վիրտուալ հավասարության սկզբունքի տեսանկյունից, սակայն որոշում կայացնելու գործընթացում առկա լինի կոլեգիալության բարձր մակարդակ, ի տարբերություն նախագահական համակարգի, որտեղ աշխատակազմը կա՛մ խորհրդատուներ են, կա՛մ ուղղակի ենթականեր: Խորհրդարանական համակարգում ամենակարևոր որոշումները կայացվում են ամբողջ գործադիր մարմնի կողմից, այլ ոչ թե հենց վարչապետի, նախագահական համակարգում ամենակարևոր որոշումները կայացնում է նախագահը՝ առանց աշխատակազմին հաշվի առնելու (կարող է խորհուրդ լսել, բայց նաև անտեսել, այսինքն վերջնական որոշում կայացնողը միանձնյա նախագահն է)[32]:
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ
Վերլուծելով կառավարման համակարգի փոփոխությունները Հայաստանի անկախությունից ի վեր և դրանք համեմատելով հետխորհրդային տրանսֆորմացիայի պետություններում նմանատիպ գործընթացների համար առկա նախադրյալների և արձանագրված արդյունքների հետ՝ կարելի է վերհանել հետևյալը.
Երրորդ Հանրապետության հռչակումից հետո ընդունված առաջին և երկրորդ սահմանադրությունները նախագահակենտրոն էին: Նախագահը կարող էր վարչապետ նշանակել իր հայեցողությամբ, արձակել խորհրդարանը, նշանակել դատավորներին և այլն: Այսինքն երկրի նախագահը վերադաս էր մնացած ճյուղերի նկատմամբ, և մարդն իր հիմնական իրավունքներով ու ազատություններով գտնվում էր ստորադաս դիրքում, որովհետև ստեղծված էր մի համակարգ, որի առանցքը ոչ թե մարդն էր, այլ նախագահը: Արդեն 2015թ․ Սահմանադրությամբ փորձ է արվում ստեղծել այնպիսի համակարգ, որտեղ կապահովվեն մարդու հիմնական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանվածության ավելի բարձր մակարդակ՝ մարդը որպես բարձրագույն արժեք:
Իսկ ինչ վերաբերվում է խորհրդարանական կառավարման համակարգին, ապա դրա հիմնական առավելությունները երեքն են.
1․ Այն ավելի ընդգրկուն համակարգ է, որը հնարավորություն է տալիս բոլոր խոշոր սոցիալական խմբերին (ներառյալ կարևոր էթնիկ փոքրամասնություններին) մասնակցել երկրի կառավարմանը:
2․ Կառավարման ավելի ճկուն համակարգ է, որը սահուն անցում է ապահովում կառավարություններին և ավելի արագ է հաղթահարում այն քաղաքական ու սոցիալական խնդիրները, որոնք բնորոշ են հետխորհրդային երկրների անցումային ժողովրդավարություններին ու չզարգացած շուկայական տնտեսություններին:
3․ Անցումային ժողովրդավարությունների համար ավելի հարմար համակարգ է, քանի որ այն զարգացնում է մի շարք ժողովրդավարական ինստիտուտներ և ընթացակարգեր, ինչպիսիք են՝ խորհրդարանական ընդդիմությունը, քաղաքական կոալիցիաները, բանակցությունների, փոխզիջումների, կոնսենսուսների գործընթացները և այլն[33]:
Անցում կատարելով խորհրդարանական համակարգին՝ իշխանությունը կարծես թե պետք է ձեռնամուխ լիներ կուսակցական համակարգի վերակառուցման և վերաիմաստավորման կարևորագույն խնդրին, այսինքն կուսակցությունները որդեգրեին այնպիսի քաղաքականություն, որը համահունչ կլիներ ժողովրդավարության խաղի կանոններին և ընդունելի ու հասկանալի կլիներ հասարակության համար՝ պատկերացում տալով այն մասին, թե որն է կուսակցությունների իրական առաքելությունը քաղաքականությունում:
Այս ամենին հետևողական ուշադրության բացակայության և լուծում չտալու պարագայում հանրությունն ականատես է լինում անձնակենտրոն կամ «իշխանության կուսակցության» ձևավորմանը, ինչը կխաթարի ժողովրդավարության զարգացման գործընթացը, այսինքն հնարավոր է, որ ստեղծվի այնպիսի իրավիճակ, երբ ժողովրդավարական ինստիտուտներն այլասերվեն։ Իհարկե, խորհրդարանական մոդելը կրճատում է անձնակենտրոն կառավարման վտանգը, սակայն գործադիր մարմնի ղեկավարը՝ վարչապետը, երկիրը կարող է դե ֆակտո կառավարել միանձնյա, եթե խորհրդարանական մեծամասնությունն անվերապահորեն սատարում է նրան: Այս պարագայում համակարգը կարող է վերաճել «սուպերվարչապետականի»՝ երկիրը տանելով դեպի ավտորիտարիզմ:
Ընդգծենք, որ խորհրդարանական համակարգի շարժիչ ուժը կուսակցական համակարգն է, իսկ ՀՀ-ի պարագայում՝ բազմակուսակցական համակարգը, և այս համատեքստում բազմակուսակցական համակարգի կայացման համար ահռելի աշխատանք ունի ոչ միայն իշխանությունը, այլ նաև ընդդիմադիր կուսակցությունները՝ կապված կուսակցաշինության և իրականացվող քաղաքականության հետ: Շատ կարևոր է, որ վերջիններս վերանայեն իրենց մոտեցումները՝ իշխանություններին դիմակայելու և հետագայում ընտրություններում հաղթելու համար, կարողանան զարգանալ որպես քաղաքական միավորում, որը կունենա գաղափարական հենք և իրատեսական ծրագիր, որպեսզի վայելի հանրության ավելի լայն շերտերի վստահությունն ու համակրանքը: Եվ միայն այս դեպքում է հնարավոր կայացնել բազմակուսակցական համակարգը, որը կնպաստի խորհրդարանական համակարգի կայուն գործառնությանը:
Խորհրդարանական այս մոդելը, որն ամրագրված է Սահմանադրությամբ, ամենևին չի լուծում քաղաքական ճգնաժամերի արագ և արդյունավետ հաղթահարման խնդիրները և չի համապատասխանում կայացած ժողովրդավարությունների ոգուն, քանի որ հակակշիռների և զսպումների մեխանիզմները ճիշտ չեն բաշխված։ Խորհրդարանական ընտրություններից առաջ և հետո առկա խոսույթը՝ անցում դեպի կիսանախագահական կառավարման համակարգին, թյուր կարծիք է ձևավորել հասարակության շրջանում, թե վերջինս ավելի ընդունելի համակարգ է և ճգնաժամերն ավելի հեշտ կարգավորող, և Հայաստանի Հանրապետության հասարակությունը (ինչպես ժողովուրդը, այնպես էլ պետական համակարգը) դեռևս պատրաստ չէ խորհրդարանական կառավարման համարգին։
Այո՛, այս Սահմանադրությամբ ամրագրված խորհրդարանական կառավարման համակարգն արդյունավետ չէ (նույնիսկ գործող համակարգն ավելի ընդունելի է, քան կիսանախագահականը, և եթե կրկին անցում կատարվի վերջինիս, ապա կլինի հետընթաց ՀՀ ժողովրդավարացման համար), սակայն դա չի նշանակում, որ խնդիրը համակարգի մեջ է։ Խնդիրն այն է, որ ճկուն համակարգին անցում կատարելիս ընտրվել են, թերևս, վատագույն մեխանիզմները (գործադիրին՝ ամեն ինչ, մնացածին՝ ոչինչ, նամանավանդ այն դեպքում, եթե ունես խորհրդարանական մեծամասնություն)։
Անհրաժեշտ է մայր Օրենքի հիմնովին փոփոխություններ, եթե նույնիսկ դա կենթադրի համաժողովրդական հանրաքվե, բայց մինչ այդ պետք է դրսևորել քաղաքական կամք, որպեսզի Սահմանադրությամբ ամրագրվեն ազդեցության լծակների հավասարակշռող մեխանիզմներ (ՀՀ նախագահին տրվեն այնպիսի լիազորություններ, որոնցով նա կկարողանա անհրաժեշտության դեպքում հավասարակշռել և/կամ հակազդել և՛ կառավարությանը, և՛ խորհրդարանին, օրինակ, ճգնաժամերի դեպքում Սահմանադրությամբ իրեն տրված լիազորություններով հաղթահարել դրանք), խորհրդարանին ընձեռել այնպիսի լծակներ, որոնք համահունչ կլինեն կայացած ժողովրդավարությունների լավագույն օրինակներին, և որոնց փորձն ընդունելի ու կիրառելի կլինի Հայաստանի համար։ Այսինքն պետք է ստեղծել եռակողմ՝ օրենսդիր-գործադիր-նախագահ ցիկլ, ինչի հետևանքով կձևավորվի այնպիսի համակարգ, որտեղ կկառավարեն ինստիտուտները, այլ ոչ թե անձինք։
«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին քաղաքականություն» ծրագիր (NED)
Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)
————————————–
[1] Քեռյան Գ., Քաղաքական կուսակցությունների տիպաբանությունը, «Վան Արյան», Երևան, 2002, էջ 60:
[2] Kitschelt H., Party systems, Boix C., Stokes S., eds., The Oxford Handbook of Comparative Politics Oxford University Press, 2007, chap. 22, pp. 522-54.
[3] Dahl R., On Democracy, Yale University Press, 1998, p. 130
[4] Dahl R., Patterns of Opposition, Political Oppositions in Western Democracies, edited by Robert Dahl, Yale University Press 1973, p. 338.
[5] Colomer J., G., Can, Presdientialism Work like Parliamentarism, Cambridge University Press, Cambridge, 2014, pp 60-89.
[6] Veronese B., How Do Institutions Shape Policy Making? Consequences of a Transition from Parliamentarism to Presidentialism, Job Market Paper, November 2002, pp. 12-16.
[7] Mainwaring S. and Torcal M., Party System Institutionalization and Party System Theory After The Third Wave of Democratization, The Helen Kellogg Insitute for International Studies, Working Paper 319, April 2005, 1-6 p.
[8]Թորոսյան Տ., Ժողովրդավարական բազմակուսակցական համակարգի ձևավորման նախադրյալները և դժվարությունները հետխորհրդային տրանսֆորմացիայի երկրներում, Լրաբեր հասարակական գիտությունների, 2005, էջ 27, ըստ՝ Higley J., Bayulgen O., Political Elite Integration and Differentiation i n Russia. Steen A., Gel’man V.(eds.). Elites and Democratic Developm ent in Russia L., N. Y. , 2003.
[9]Նույն տեղում։
[10] Bértoa F. C., Party System Institutionalization and the Quality of Democracy in Eastern Europe, Center for the Study of Imperfections in Democracy, A Research Center at Central European University, DISC working Paper Series, DISC WP/2009/7 10-15 p.
[11]Meleshevich A., Party Systems in Post-Soviet Countries: A Comparative Study of Political Institutionalization in the Baltic States, Russia and Ukraine, Palgrave Macmillan; 2007, 191-192 p.
[12] Alvarez M. R., Cheibub J. A., Limongi F., and Przeworski A. : Classifying Political Regimes. Studies in Comparative International Development Vol. 31, No., 2, 1996; Cinsberg T., Cheibub J.A., Elkins Z.., Beyond Presidentialism and Parliamentarism, Public Law and Legal Theory Working Paper No.450, 2013, p.18; Lijphart A., Constitutional Design for Divided Societies, Journal of Democracy, Vol 15, No 2 April 2004, p. 86; Linz, J.J., The Perils of Presidentialism, Journal of Democrasy, Vol.1, No.1, 1990., Shugart, M. Carey, J.M, Presidents and Assembles: Constitutional Design and Electoral Dynamics, Cambridge University Press, Cambridge 1992.
[13] Зазнаев О., Классификации президентской, парламентской и полупрезидентской систем, с. 1.
[14] Duverger M., A New Political System Model: Semi-Presidential Government, European Journal of Political Research. 1980, V. 8., P.167; Zaznaev O., Understanding Semi-Presidentialism in Political Science: A Review of the Latest Debate, World Applied Sciences Journal 30 (2), 196 p., 2014, , http://www.idosi.org/wasj/wasj30(2)14/12.pdf ; Elgie R., Varieties of Semi-Presidentialism and Their Impact on Nascent Democracies, Taiwan Journal of Democracy, Volume 3, No.2: 53, December 2007. http://doras.dcu.ie/4515/2/053-072-Elgie.pdf (09.10.2017)
[15] Veser E., Duverger’s Concept: Semi-Presidential Government Revisited, European Journal of Political Research, 1998, 34, 201-224.
[16] Տուորի Կ., Քաղաքական ռեժիմի ընտրությունը Սահմանադրության նախագծման ընթացքում, Հելսինկիի համալսարան, Ֆինլանդիա, Հայկական քաղաքագիտական հանդես 1, 2015, էջ 26։
[17]Lijphart A., Patterns of Democracy, Government forms and performance in thirty-six countries, second edition 2012, Chapter 7, 105p.
[18] Zaznaev O., Understanding Semi-Presidentialism in Political Science: A Review of the Latest Debate, Kazan (Volga Region) Federal University, Kazan, Russia, p.195, https://www.idosi.org/wasj/wasj30(2)14/12.pdf (17.10.2017)
[19] Պողոսյան Վ., Կառավարման էվոլյուցիան Հայաստանում. արդյունքներ և հեռանկարներ, Հայկական քաղաքագիտական հանդես, 2 (2), 2014թ., էջ 74:
[20] Duverger M., Le système politique français. Droit constitutionnel et Science politique, 1996, pp. 187-188, 465-587.
[21] Նույն տեղում, էջ 75:
[22] Cheibub J., Systems of government: Parliamentarism and Presidentialism, Parliamentary and Presidential democracies: Which one is best?
[23]Cheibub J., Systems of government: Parliamentarism and Presidentialism, Parliamentary and Presidential democracies: Which one is best?
[24] Albert R․, The Fusion of Presidentialism and Parliamentarism. American Journal of Comparative Law 531; Boston College Law School Legal Studies Research Paper No. 190, 2009, https://ssrn.com/abstract=1424084 (11.08.2017)
[25] Gerring J., Thacker S., Moreno C., Are parliamentary systems better?, Boston university, Department of political science, international relations and economics
[26] Cheibub J. A., Elkins Z., and Ginsburg T. – Beyond Presidentialism and Parliamentarism, The law school the university of Chicago, December 2013, 6-9 p.
[27] Ֆույոր Թ., Խորհրդարանական լիազորություններն անվտանգության ոլորտի կառավարման գործընթացում, Ժնև, 2011թ., էջ 8:
[28] ՀՀ Սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգ, Երևան, Հոկտեմբեր 2014, էջ 32-33, http://www.parliament.am/library/sahmanadrakan%20barepoxumner/hayecakarg.pdf , (22.10.2017)
[29] Մարկերտ Տ., Սահմանադրական փոփոխությունների ընթացակարգը որպես մարտահրավեր նոր ժողովրդավարությունների համար, Հայկական քաղաքագիտական հանդես, 1, 2015թ., էջ 9:
[30] Լինց Խ., Ստեփան Ա., Ժողովրդավարությանն անցնելու և ժողովրդավարության կայացման խնդիրները, Կովկասի ինստիտուտ, Երևան 2011, էջ 195-196:
[31] Նույն տեղում։
[32] Lijphart A., Patterns of Democracy, Government forms and performance in thirty-six countries, second edition 2012, Chapter 7, 106-107 p․
[33] Kasapovich M., Parliamentarizm and presidentialism in Eastern Europe, Democratic transition in Estern Europe, 121 p.
