«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է պատմաբան, լրագրող, հրապարակախոս, քաղաքական գործիչ, Հայաստանի Գերագույն խորհրդի (1990-95) Արցախից ընտրված պատգամավոր, 2000-2015 թվականներին Արցախի Ազգային ժողովի երեք գումարումների պատգամավոր Վահրամ Աթանեսյանը։
– Պարոն Աթանեսյան, Արցախի նախագահ Արայիկ Հարությունյանը հայտարարել է, որ Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունների օրակարգում Արցախի տարածքային ամբողջականության քաղաքական ճանապարհով վերականգնումն է՝ առնվազն նախկին ԼՂԻՄ սահմաններում: Ի՞նչ դիտարկումներ ունեք այս հայտարարության շուրջ և ինչքանո՞վ եք այն հնարավոր համարում։
– Արցախի նախագահն առաջին անգամ չէ, որ նման հայտարարություն է անում։ Նախկինում էլ է նա նման միտք հնչեցրել՝ առ այն, որ Արցախը չի հրաժարվում անկախության ճանապարհից, և իշխանությունը քաղաքական ճանապարհով ձգտում է վերականգնել իր տարածքային ամբողջականությունը՝ առնվազն նախկին ինքնավար մարզի սահմաններում, և հասնել միջազգային ճանաչման։ Համենայնդեպս, սա նաև բազմիցս ասել է Արցախի արտաքին գործերի նախարարը, և եթե ոչ այդպես ուղղակի, բայց բավականին բաց տեքստով այդ մասին խոսել է նաև ՀՀ արտգործնախարար Արա Այվազյանը։ Ուստի Արցախի նախագահի հայտարարության մեջ ես որևէ արտառոց բան չեմ տեսնում։ Թերևս այս օրերին Հայաստանի քաղաքական որոշակի շրջանակներից ուղղորդվող հակաքարոզչությանն ի պատասխան է Արցախի նախագահը կրկնել պաշտոնական Ստեփանակերտի այդ դիրքորոշումը։ Նա այդ հայտարարությունն արել է Կարմիր Շուկա, Մարտունի, Բերդաշենի ենթաշրջանի բնակչության ներկայացուցիչների հետ հանդիպման ժամանակ։
– Դուք այդ հայտարարության իրագործման քաղաքական հնարավորություններ տեսնո՞ւմ եք։ Այսինքն՝ կա՞ն դրա համար քաղաքական բարենպաստ պայմաններ՝ ներսում ու դրսում։
– Հարցին պետք է այսպես մոտենանք։ Եթե Ադրբեջանը պատերազմի սանձազերծմամբ, պատերազմով իրացրել է Մադրիդյան սկզբունքների իրեն հետաքրքրող մասը՝ խոսքը բուն Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ տարածքների նկատմամբ վերահսկողությունն է, ընդ որում՝ այդ տարածքներից երեքը հայկական կողմը վերադարձրել է առանց պատերազմական գործողության։ Եվ եթե նախկին՝ 1994 թվականի մայիսին հաստատված ստատուս-քվոն չուներ միջազգային լեգիտիմություն, ինչը պնդում էին բոլոր միջնորդները, ապա 44-օրյա պատերազմից հետո ստեղծված ստատուս-քվոն ևս չունի միջազգային լեգիտիմություն։ Ուստի ո՞վ պետք է ճանաչի Ադրբեջանի իրավունքը Հադրութի կամ Շուշիի նկատմամբ, եթե մինչև պատերազմի սանձազերծումը միջազգային բոլոր փաստաթղթերով Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի կարգավորման բոլոր առաջարկություններով բուն Լեռնային Ղարաբաղը՝ Լաչինի միջանցքով, համարվել է ինքնորոշման տարածք, այսինքն՝ սուբյեկտային տարածք։ Հիմա այդ սուբյեկտային տարածքի մի մասն Ադրբեջանի օկուպացիայի տակ է, և իհարկե դիվանագիտական, քաղաքական ջանքերի գործադրման արդյունքում, ինչը հեշտ չէ և պահանջում է տքնաջան աշխատանք, հնարավոր է հասնել հաջողության։ Այդ տքնաջան աշխատանքը պետք է կատարվի ամեն օր, նույնիսկ քարոզչական աշխատանք է հարկավոր։ Արդյունքում կա հնարավորություն Հադրութի, Ասկերանի շրջանների գյուղերի, նախկինում Մարտակերտի ու Մարտունու շրջանների այն հատվածների դեօկուպացիայի, ինչը հնարավորություն կստեղծի ավելի կառուցողական երկխոսություն տանել Լեռնային Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի հարցի շուրջ։
– Որպես հիմնական միջնորդ, հաշտարար, խաղաղարար՝ Ռուսաստանը ջանքեր կգործադրի՞ այս ուղղությամբ։
– Մենք այժմ տեսնում ենք ռուսական կողմի դիրքորոշումը։ Ռուսաստանը չի ժխտում, որ Արցախի կարգավիճակի հարց գոյություն ունի։ Պաշտոնապես մի քանի անգամ այս միտքը հնչել է ՌԴ արտգործնախարարի, նախագահի մակարդակով։ Ուստի ոչ ոք և առաջին հերթին Ռուսաստանը չի կարող ժխտել, որ պատերազմը չի լուծել Լեռնային Ղարաբաղի հարցը։ Բայց ռուսական կողմի մոտեցումը, որքանով կարելի է հասկանալ, այն է, որ առայժմ այս անկայուն և ինչ-որ առումով նույնիսկ թեժ իրավիճակում կարգավիճակի հարցի քննարկումը օգտակար լինել չի կարող։ Անձամբ ես՝ որպես փորձագետ, երբևէ քաղաքականությամբ զբաղված մարդ, այդ տեսակետին համաձայն եմ։ Այսօր դիսկուրս բացել Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի շուրջ՝ ոչ մի տեղ չտանող, փակուղային ճանապարհ է։ Այսօր, այս պահին և առաջիկա տարիներին ակտուալ է լինելու Արցախի ռեաբիլիտացիան բոլոր առումներով՝ կրթական, քաղաքական, պետական կառավարման օպտիմալացման ու մնացած բոլոր ոլորտներում։ Բնականաբար այդ ընթացքում պետք է ակնկալել, որ ձևավորվելու են նորմալ կամ նորմալին մոտ, հանդուրժողական հայ-ադրբեջանական հարաբերություններ։ Ի վերջո՝ սահմանազատման հարցեր պետք է կարգավորվեն, կոմունիկացիաների վերաբացում։ Դա կարող է ինչ-որ տեղ բերել նաև հայ-թուրքական հարաբերությունների ձևավորման, և այս ընդհանուր բարենպաստ, բարեխառն մթնոլորտում, որը ես ուզում եմ հավատալ, որ կլինի, նաև Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցի քննարկումն ավելի հանդուրժողական, ավելի կոնստրուկտիվ մթնոլորտում կքննարկվի։ Բնականաբար լուծումները ավելի հեշտ կլինեն՝ իհարկե նաև ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի մյուս համանախագահ երկրների կամ ընդհանրապես ԵԱՀԿ-ի շրջանակներում։ Հնարավոր է նաև այլ ինստիտուցիոնալ ֆորմատ ստեղծվի՝ մանավանդ, որ Ռուսաստանը մի քանի անգամ արդեն ակնարկել է, որ ցանկալի կլինի, որ Լեռնային Ղարաբաղի ռեաբիլիտացիային ներգրավվի նաև ՄԱԿ-ը։
