«Առաջին լրատվական»-ի հարցերին պատասխանել է իրանահայ լրագրող և քաղաքական մեկնաբան Սահակ Շահմուրադյանը:
– Հնդկաստանն Իրանում իր դեսպանի շուրթերով հայտարարել է, որ իրանական Չաբահար նավահանգստի միջոցով ստեղծվելիք «Հյուսիս–Հարավ» տրանսպորտային միջանցքում, որը պետք է կապի Եվրասիան և Սկանդինավիան Հնդկական օվկիանոսի հետ, պատրաստվում է ներառել Հայաստանը։ Ինչո՞վ է պայմանավորված այս կտրուկ շրջադարձը։
– Մարտի 2-ին իրանական լրատվամիջոցները հաղորդեցին այն մասին, որ Իրանում Հնդկաստանի դեսպան Հադդամ Ջարմենդրան նշել է, որ Հնդկաստանն ընդգծել է Իրանի Չաբահար նավահանգստի հետ առևտրի ընդլայնմանն ուղղված ջանքերը շարունակելու անհրաժեշտությունը:
Այս հայտարարությունը կատարվել է այն պայմաններում, երբ ԱՄՆ-ը և Իրանը անուղղակիորեն ջանքեր են գործադրում ՀԳՀԾ-ի ուղղությամբ հարցերը կարգավորելու, և արդեն նախանշաններ են երևան գալիս, որ ԱՄՆ նոր վարչակազմը որոշ երկրների թույլատրել է, առանց պատժամիջոցների խիստ պայմանները նկատի առնելու, սկսել առևտուրը Իրանի հետ: Նաև Իրաքին և Հարավային Կորեային թույլատրվել է ազատել Իրանի սառեցված ակտիվները այդ երկրների բանկերում:
Արդեն հայտնի է, որ չնայած ԱՄՆ արգելքներին՝ կորոնավիրուսի հնդկական պատվաստանյութի առաջին բեռնվածքն ուղարկվել է Իրան: Ավելի վաղ Իրան էր հասել Ռուսաստանից և Չինաստանից ուղարկված՝ կորոնավիրուսի պատվաստանյութի չորս բեռնվածք: Սա նշանակում է, որ Հնդկաստանը, Ռուսաստանը և Չինաստանը այլևս չեն հետևում ԱՄՆ կողմից Իրանի դեմ սահմանված պատժամիջոցների պարտադրանքին և փորձում են առևտրային և տնտեսական ու ֆինանսական կապերը շարունակել Իրանի հետ:
Սա արդեն բացառիկ առիթ է թե Իրանի համար և թե ԱՄՆ-ից անկախ աշխատող BRICS (Բրազիլիա, Ռուսաստան, Հնդկաստան, Չինաստան և Հարավային Աֆրիկայի Հանրապետություն) կոչվող խմբի նորահայտ տնտեսական ուժերի համար՝ ամրացնելու իրենց տնտեսական համագործակցությունը և Պարսից ծոցի տարածաշրջանում ծավալելու առևտրատնտեսական գործառույթներ Արաբական աշխարհի հետ:
Իհարկե, պետք է նշել, որ Նյու Դելին արդեն երկար ժամանակ է՝ զարգացնում է Իրանի Չաբահար ռազմավարական նավահանգիստը, և այդ ուղղությամբ ծանր տեխնիկա է պատվիրվել այնպիսի երկրներից, ինչպիսիք են Իտալիան, Ֆինլանդիան, Գերմանիան և Չինաստանը:
Միևնույն ժամանակ Հնդկաստանի նավահանգիստների և նավագնացության նախարարությունը հայտարարել է, որ Իրանի Չաբահար նավահանգստով առևտուրն ընդլայնելու նպատակով Ջավահառլալ Ներու և Դինդիալ նավահանգիստները ապրանքների տարանցման համար զեղչեր են տալիս բեռնափոխադրող ընկերություններին:
Չնայած ԱՄՆ կողմից Իրանի դեմ սահմանված տնտեսական և ֆինանսական խիստ պատժամիջոցներին՝ Հնդկաստանը միակ երկիրն է, որ Իրանի հետ երկկողմ առևտրային հարաբերություններում ունի առևտրային համաձայնագիր, որը հիմնված է Ռոյփի-Ռիալի փոխանակման վրա:
Նաև արդեն հայտնի է, որ իր ռազմավարական հաշվարկներով երկար ժամանակ է, ինչ Հնդկաստանը ծրագրում է Հնդկական օվկիանոսը Եվրասիայի հետ կապել Հայաստանի տարածքով՝ ստեղծելով «Հյուսիս-Հարավ» միջանցքը:
Այս ընդարձակ տնտեսական և տրանսպորտային նախագծի ֆոնին հատկանշական է, որ Իրանում Հնդկաստանի դեսպան Հադդամ Ջարմենդրան նշել է, որ Հնդկաստանը ծրագրում է միացնել Չաբահարի արևմտյան մասը և Հնդկական օվկիանոսը Եվրասիայի և Հելսինկիի հետ Հայաստանի տարածքով՝ ստեղծելով «Հյուսիս-Հարավ» միջանցքը:
Հնդկաստանի դեսպանի այս հայտարարությունը բացառիկ առիթ է Հայաստանի համար տնտեսական շրջափակումից դուրս գալու համար և, հենվելով բարեկամ երկրներ Հնդկաստանի և Իրանի ծովային առևտրի և ցամաքային տրանսպորտի բացառիկ հնարավորությունների վրա, դուրս գալու Պարսից ծոցի արաբական երկրների շուկաները և մյուս կողմից՝ հնարավորության տալու Իրանին և Հնդկաստանին ներդրում կատարել Հայաստանի վրայով զարգացնելու տրանսպորտային ճանապարհները դեպի եվրոպական, ԵԱՏՄ անդամ երկրներ և Ռուսաստան:
Հնդկաստանը և Իրանը նույնպես, ելնելով իրենց համատեղ և տարածաշրջանային շահերից, կարող են մասնակից դառնալ Իրանի հարավային Չաբահար նավահանգստից դեպի հյուսիսային ուղղությամբ ձգվող ճանապարհների կառուցման աշխատանքներին, որի հյուսիսարևմտյան հատվածը պետք է անցնի Հայաստանի տարածքով դեպի Եվրոպա և Ռուսաստան:
– Հայաստանի վրա ինչպիսի՞ ազդեցություն կունենա այս փոփոխությունը։
– Նյու Դելին ծրագրում է Չաբահարը դարձնել տարածաշրջանի ամենակարևոր նավահանգիստը: Այս կապակցությամբ պայմանագրեր են ստորագրվել և լուրջ աշխատանքներ են տարվում Իրանի հետ, ընդ որում՝ խիստ շահագրգռված է նաև Թեհրանը բոլոր հարևան երկրների հետ իր հարաբերություններն ընդլայնելու հարցում:
Հատկանշական է, որ 2016թ. Հնդկաստանի, Իրանի և Աֆղանստանի միջև ստորագրվել է եռակողմ համաձայնագիր՝ հյուսիսային և հարավային միջազգային տրանսպորտային միջանցք ստեղծելու կապակցությամբ, Հնդկաստանի ներդրումների միջոցով Իրանի Չաբահար նավահանգստի զարգացման նպատակով:
Փետրվարին նույնպես Իրանը հայտարարեց, որ պատրաստվում է անդամակցել ԵԱՏՄ-ին և իր առևտրատնտեսական հարաբերությունները խորացնել Եվրասիական միության երկրների հետ, որում մեծ դերակատարություն ունի Հայաստանը: Ուստի դա կարող է նպաստել Հայաստանին ստեղծված մթնոլորտում բոլոր ուղղություններով կապերը ամրացնելու Իրանի և Հնդկաստանի հետ: Հատկապես հաշվի առնելով Հնդկաստանի աճող տնտեսությունը և քաղաքական կշիռը Ասիայի և Հնդկական օվկիանոսի տարածաշրջանում՝ Նյու Դելին հավասարակշռող դերակատարություն կարող է ունենալ Հայաստանի համար իր հարաբերությունները զարգացնելու Իրանի, Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի և ասիական այլ երկրների հետ, որոնց շահերը համընկնում են Երևանի հետ տարածաշրջանանում աշխարհաքաղաքական և տնտեսական բալանսավորումը պահպանելու ուղղությամբ:
Հնդկաստանը ծրագրում է Հնդկական օվկիանոսը Եվրասիայի հետ կապել Հայաստանի տարածքով՝ ստեղծելով «Հյուսիս-Հարավ» միջանցքը: Հնդկաստանի այս մոտեցումը մեծ ազդեցություն կարող է ունենալ Հայաստանի համար, քանի որ Հնդկաստանը համոզված է, որ Իրանի հարավային Չաբահար նավահանգստի ընդլայնումը դյուրացնում է հնդկական ընկերությունների կողմից ապրանքների արտահանումը Միջին Ասիայի տարածաշրջանի երկրներ, և Իրանի ու Հայաստանի միջանցքի միջոցով հնարավոր է Հնդկաստանում արտադրված էժան ապրանքները հասցնել ԵԱՏՄ անդամ երկրներ և Եվրոպա: Պետք է նկատի առնել նաև հայ-հնդկական վաղեմի բարեկամությունը, որը հիմնված է երկու երկրների համատեղ շահերի վրա՝ Կովկասյան և Միջին Ասիայի տարածաշրջանում: Այս համատեքստում նույնքան կարևորվում են Հայաստան-Իրան հարաբերությունների ամրագրումը և Իրան-Հնդկաստան տնտեսական և տրանսպորտային կապերի զարգացումը: Համենայնդեպս, Հնդկաստան-Իրան-Հայաստան եռանկյունու բազմաոլորտ համագործակցությունների խորացումն ու ընդլայնումը նպաստում են այս երեք երկրների տնտեսական, առևտրային, տրանսպորտային, մաքսային և աշխարհաքաղաքական շահերի ապահովմանը:
– Եվ ի՞նչ խնդիր են լուծում Իրանն ու Հնդկաստանը այս քայլով։
– Չնայած ԱՄՆ-ը փորձում է կանխել Հնդկաստանին Իրանի հետ տնտեսական համագործակցությունն ընդլայնելու համար, սակայն Նյու Դելին Իրանի Չաբահարի նավահանգստում շարունակում է ընդլայնել համագործակցության ոլորտները: Ավելի վաղ Հնդկաստանը Վաշինգտոնին հայտնել է, որ նրանք իրավունք չունեն խառնվելու Չաբահարի նավահանգստի զարգացման նախագծի հարցերին:
Չինաստանի տնտեսական մրցակիցը համարվող Հնդկաստանը համոզված է, որ Իրանում Չաբահար նավահանգստի զարգացման նախագիծը առիթ է Հնդկաստանի համար Իրանի, Աֆղանստանի, Միջին Ասիայի և տարածաշրջանի մի քանի երկրների հետ, ներառյալ Հայաստանի հետ, ուղղակի կապ հաստատելու համար:
Սա նշանակում է որ Հնդկաստանը փորձում է շրջանցելով իր տարածաշրջանային մյուս թշնամի և ռազմավարական մրցակից Պակիստանին՝ ուղղակի կապ հաստատել Իրանի և Միջին Ասիայի երկրների հետ: Այստեղ կարծում եմ՝ ԱՄՆ-ն առարկելու առիթ չպետք է ունենա, քանի որ Պակիստանը համարվում է ԱՄՆ-ի աշխարհաքաղաքական և տնտեսական մրցակից Չինաստանի դաշնակից գործընկերը՝ հատկապես, երբ նկատի առնենք Պակիստանի ոչ կառուցողական դերը Աֆղանստանում և վերջերս նաև սողացող ձևով նրա քայլերը Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ հարաբերությունների ընդլայման ուղղությամբ:
Նման պայմաններում Աֆղանստանի կառավարությունը մտադիր է Չինաստանի նախաձեռնությամբ և ուղղակի օգնությամբ Պակիստանում կառուցված «Գվադար» նավահանգիստը փոխարինել Իրանի Չաբահար նավահանգստով, ինչպես նաև օրակարգում է դրել տարածաշրջանի երկրների, հատկապես հարևանների հետ երկաթուղային տրանսպորտի զարգացումը: Սա նպաստում է Իրանի շահերի ամրապնդմանը տարածաշրջանում և չի հակասում նաև ԱՄՆ շահերին, չնայած ԱՄՆ-ի պնդումներին, որ փորձում է պահպանել Իրանի մեկուսացումը տարածաշրջանում, սակայն երկարատև կտրվածքում Չինաստանի և Պակիստանի սպառնալիքները ավելի լուրջ մարտահրավեր են նետելու Վաշինգտոնի համար Մերձավորարևելյան և Միջին Ասիայի տարածաշրջանների ուղղությամբ:
Հնդկաստանը՝ որպես Չմիավորված երկրների շարժման անդամ և BRICS (Բրազիլիա, Ռուսաստան, Հնդկաստան, Չինաստան և Հարավային Աֆրիկայի Հանրապետություն) խմբի կարևոր անդամ երկիր, կարող է հուսալի գործընկեր համարվել Իրանի համար՝ ԱՄՆ-ի և Արևմուտքի կողմից այդ երկրի դեմ սահմանված շրջափակումները շրջանցելու և աշխարհի և տարածաշրջանի այլ երկրների հետ առևտրական կապերը պահպանելու նպատակով: Կրկնում եմ՝ այստեղ նաև Հայաստանի դերակատարությունը կարող է մեծ լինել թե Իրանի և թե Հնդկաստանի համար՝ որպես ցամաքային տրանսպորտային երթուղի դեպի Ռուսաստան և Եվրոպա, ինչպես նաև ԵԱՏՄ-ի գործադիր մարմնի անդամ երկիր, Իրանի և Հնդկաստանի դիրքը Եվրասիական միությունում ամրացնելու հեռանկարով:
