Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ հակամարտությունը մի կողմից Հայաստանի և ինքնահռչակ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (ԼՂՀ, Արցախի Հանրապետություն) և մյուս կողմից Ադրբեջանի միջև, տևեց ավելի քան մեկ ամիս: Ե՛վ տարածաշրջանային, և՛ գլոբալ ուժի կենտրոնները տարբեր ձևերով ներգրավված էին ռազմական գործողությունների մեջ: Այս պատերազմում նշանակալի դեր խաղացած երկրներից մեկը Իսրայելն էր:
Իսրայելը պատերազմում. Կոալիցիաների ընդդիմություն
Ռազմական գործողությունների սկսվելուց ի վեր Իսրայելի ղեկավարությունը պաշտոնապես շարունակում է հավասարաչափ դիրքորոշում ունենալ՝ պաշտոնական աջակցություն չհայտնելով որևէ կողմի: Մասնավորապես, իսրայելական կողմը Հայաստանի նախագահ Արմեն Սարգսյանի և Իսրայելի նախագահ Ռյուվեն Ռիվլինի հեռախոսազրույցի ընթացքում նշել է, որ Ադրբեջանի հետ իր համագործակցությունը ուղղված չէ որևէ կողմի դեմ: Կարևոր է հասկանալ, որ երկու պատերազմողներն էլ այս դիմակայությունը գնահատում են ոչ միայն որպես միջպետական մակարդակում հակամարտություն, այլև որպես կոալիցիաների միջև առճակատում: Սրանով է բացատրվում Բաքվի կտրուկ բացասական արձագանքը Փարիզի՝ որպես Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության (ԵԱՀԿ) Մինսկի խմբի համանախագահողի՝ Հայաստանին դիվանագիտական աջակցությանը միանշանակ արտահայտմանը։ Եվրոպական երկրներից Հունաստանը ևս հայկական կողմին աջակցությամբ է հանդես եկել։ Միևնույն ժամանակ, հայտարարությունները հիմնականում մնացին դիվանագիտական հարթությունում և չազդեցին ո՛չ ռազմական գործողությունների ընթացքի, ո՛չ կարգավորման գործընթացի վրա, ինչը չի կարելի ասել ռուսական կողմի մասին, վերջինիս համար կարևոր է պահպանել անաչառ արբիտրի կարգավիճակը և կատարել դաշնակցային պարտավորություններ Հայաստանի նկատմամբ:Այսպիսով, հայկական պաշտոնական կոալիցիան ներկայացնում են Արցախը, Հայաստանը և Ռուսաստանը՝ դաշնակցի կարգավիճակով, որը, ըստ Հայաստանի վարչապետի, կատարում էր իր ստանձնած պարտավորությունները։ Մյուս կողմից, կարելի է դիտարկել արդեն կազմավորված կոալիցիան, որը ներկայացնում են Ադրբեջանը, Թուրքիան և թուրքամետ վստահված ուժերը, որոնք ներկայացնում են ահաբեկչական կազմակերպությունների ներկայացուցիչները: Անկարան սրացման նոր փուլով ոչ միայն բաց դիվանագիտական և ռազմական աջակցություն է ցուցաբերում Բաքվին (թուրքական զենքի շարունակական ռազմական մատակարարումը, Թուրքիայի գլխավոր շտաբի մասնակցությունը գործողությունների պլանավորմանը և իրականացմանը), այլև կործանարար դեր է խաղում կողմերի միջև զինադադարի հասնելու գործընթացում՝ ռազմական գործողությունների ակտիվ փուլում հայտարարելով, որ հրադադարի պահանջն անընդունելի է: Ավելին, ռազմական գործողություններին մասնակցող թուրքական ռազմական տեխնիկայի և զինծառայողների առկայությունը (որոնք Ադրբեջանի տարածքում մնացին 2020 թվականի ամռանը համատեղ անցկացվող զորավարժություններից հետո), Թուրքիային հակամարտության լիիրավ կողմ են դարձնում։
Թուրքիայի ակտիվության ֆոնին Իսրայելը հակամարտության ավելի քիչ արտահայտված կողմ է: Պատերազմից ավելի քան մեկ ամիս անց Իսրայելի բարձրագույն ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը պաշտոնական դիրքորոշումը չհայտարարեց: Միևնույն ժամանակ, Իսրայելը միակ երկիրն էր, որը չմասնակցելով ռազմական գործողություններին շարունակվող պատերազմում Ադրբեջանին է մատակարարել ավելի քան հինգ միավոր (հեղինակի հաշվարկներով) ռազմական բեռ: Այս քայլը հայկական կողմը գնահատում է որպես անուղղակի մասնակցություն հակամարտությանը Ադրբեջանի կողմից:Սրա հիման վրա Երևանն ու Ստեփանակերտը համոզված են, որ երկու երկրների համագործակցությունն ուղղված է հայկական կողմի դեմ: Հատկանշական է, որ ռազմական գործողությունների ակտիվ փուլում Իսրայելից բեռների տեղափոխումն իրականացվել է Թուրքիայի օդային տարածքով: Միևնույն ժամանակ, Ռուսաստանը հայկական կողմին բեռներ էր մատակարարում Իրանի օդային տարածքով՝ թռիչքներն իրականացնելով Կասպից ծովի վրայով, չնայած այն բանին, որ Թուրքիայի տարածքով երթուղու երկարությունը նկատելիորեն կարճ կլիներ:
Իսրայելի շահերը հակամարտության մեջ
Իսրայելի և Ադրբեջանի հարաբերությունների զարգացման հետ հրեական պետությունը դառնում է Հարավային Կովկասի կարևոր արտատարածաշրջանային դերակատար:Ըստ Իսրայելի, այսպես կոչված, «Նոր ծայրամասային ռազմավարության», նրա արտաքին քաղաքական հայեցակարգը հիմնված է անվտանգության ապահովման համար դաշինքների կազմավորման վրա: Իրանը այս համատեքստում կարևոր նշանակություն ունի: Սրանով է բացատրվում Իսրայելի և Ադրբեջանի ռազմական և ռազմատեխնիկական համագործակցության բարձր մակարդակը:
Ոչ ըստ առաջնահերթության, կարելի է առանձնացնել հետևյալ շահերը, որոնք Իսրայելը հետապնդում էր Լեռնային Ղարաբաղի գոտում վերջին սրացման ընթացքում: Նախ, Ադրբեջանը` առաջատար դիրքեր զբաղեցնելով իսրայելական զենք ներկրող երկրների շարքում, բարեխղճորեն կատարեց իր պայմանագրային պարտավորությունները: Այս առումով, վճռական նշանակություն ունեցող շրջանում Թել Ավիվը չէր կարող անտեսել իր գործընկերոջ կարիքները: Պատերազմի ընթացքում վերոհիշյալ առաքումները կարող էին լինել արդեն կնքված պայմանագրերով սահմանված պարտավորություններ կամ նոր գործարք, որը կնքվել էր մինչև ադրբեջանական կողմի նախապատրաստումը պատերազմին: Իսրայելական ժամանակակից զենքի ցուցադրված բարձր մակարդակը, բնականաբար, կարող է մեծացնել դրա պահանջարկը համաշխարհային շուկայում:
Երկրորդ, Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցած իրադարձությունները երկու կանոնավոր բանակների առաջին լայնամասշտաբ բախումներն էին վերջին տասնամյակների ընթացքում: Հետևաբար, այս հակամարտությունը բացառիկ հնարավորություն էր ընձեռում Իսրայելին ռազմական գործողությունների ընթացքում զենքը փորձարկելու համար: Սա հատկապես կարևոր է «հյուսիսային ճակատում» իրավիճակի սրման ակնկալիքով ակտիվ նախապատրաստական միջոցառումների ֆոնին:
Երրորդ, պատերազմի արդյունքը ցույց է տալիս, որ Իսրայելը դարձել է դրա շահառուներից մեկը: Դա պայմանավորված է ոչ միայն այն փաստով, որ Բաքուն նոր պայմանագրեր է կնքելու իսրայելական զենքի մատակարարման համար, որոնց մեծ մասը շարքից դուրս է եկել պատերազմի ընթացքում, այլ նաև դրական հեռանկարներ ունի Թել Ավիվի՝ Ադրբեջանում դիրքերը ամրապնդելու համար, ինչը հատկապես կարևոր է Թեհրանի հետ շարունակվող անուղղակի դիմակայության համար:
Հեռանկարներն ու հետևանքները Իսրայելի համար
Զենքի նոր մատակարարումներ: Կարևոր ձեռքբերում կարելի է համարել ռազմական գործողությունների ընթացքում իսրայելական ռազմարդյունաբերական համալիրի բարձր մակարդակի ցուցադրումը: Այսպիսով, իսրայելական «AIA» և «Elbit» ընկերությունների արտադրած անօդաչու թռչող սարքերը ցույց են տվել իրենց արդյունավետությունը, այդ թվում՝ հայկական կողմից օգտագործվող ռուսական/ սովետական զենքի դեմ: Հիմնականում դրա շնորհիվ ապահովվեց ադրբեջանական կողմի տեխնոլոգիական գերազանցությունը: Արդյունքում, պատերազմի ավարտին իսրայելական IAI կոնցեռնը հայտարարեց 100 միլիոն դոլար արժողությամբ նոր գործարքի ստորագրման՝ Harop հետախուզական և հարվածային ԱԹՍ-ն ասիական որևէ երկիր մատակարարելու համար։ Միևնույն ժամանակ, ըստ ընկերության, սպասվում է, որ IAI- ն Ադրբեջանից 200-ից 300 միլիոն դոլարի ավելի մեծ պատվեր կստանա պատերազմի ընթացքում օգտագործված զենքի փոխարեն: Միևնույն ժամանակ, ըստ ընկերության, սպասվում է, որ IAI-ն Ադրբեջանից 200-ից 300 միլիոն դոլարի ավելի մեծ պատվեր կստանա պատերազմի ընթացքում օգտագործված զենքի փոխարինման համար։
Ծրագրեր Իրանի սահմանին։ Բացի զենքի մատակարարման մասին նոր համաձայնագրերից, Ադրբեջանը կարող է Իսրայելին առաջարկել մասնակցել Լեռնային Ղարաբաղի՝ Բաքվի վերահսկողության տակ անցած մարզերում ենթակառուցվածքային նախագծերի իրականացմանը: Սա կարող է առանձնահատուկ հետաքրքրություն ներկայացնել Թել Ավիվի համար՝ հաշվի առնելով, որ այդ տարածքների մի մասը գտնվում է Իրանի հետ սահմանին: Հակամարտության սրումը հանգեցրեց նրան, որ Թեհրանը պետք է ուժեղացնի իր դիրքերը երկրի հյուսիսում, քանի որ ռազմական գործողությունների ընթացքում արկերի մի մասը հարվածեց Իրանին, և մի շարք իսրայելական անօդաչու թռչող սարքեր խախտեցին Իսլամական Հանրապետության օդային տարածքը, վերջինով պայմանավորված դրանք չեզոքացնելու ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկվեցին:
Հակաիսրայելական տրամադրությունների աճ: Իսրայելի կառավարության լռությունը պատերազմի ընթացքում Ադրբեջանին ռազմական աջակցություն ցուցաբերելու հարցում ոչ միանշանակ դիտարկվեց Երևանում և Ստեփանակերտում: Տարակուսանքի պատճառ էր դարձել փաստացի միանալը այն կոալիցիային, որի կազմի մեջ էր Թուրքիան, ինչպես նաև Մերձավոր Արևելքի ահաբեկիչները, որոնք սպառնալիք են ներկայացնում Իսրայելի համար, առնվազն դեկլարատիվ մակարդակում: Սրանով է բացատրվում Հայաստանում և Լեռնային Ղարաբաղում հակաիսրայելական տրամադրությունների հնարավոր աճը, որը նախկինում չկար։
Իրանի գործոնը: Ռազմական գործողությունների ընթացքում ռուս-թուրքական շփումները վկայում էին ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի՝ իր գործառույթները կատարելու անկարողության մասին: Ռուսաստանի միջնորդությամբ ստորագրված զինադադարի հռչակագիրը և ռուս-թուրքական համատեղ դիտորդական կենտրոն ստեղծելը հանգեցրեց նրան, որ Իրանը հիմնականում դուրս էր մնացել կարգավորման գործընթացից: Սա հստակ ցույց է տալիս Հարավային Կովկասի գործընթացների վրա Իրանի ազդեցության անկումը: Ավելին, Իսլամական Հանրապետության հյուսիսում Թուրքիայի ռազմական ներկայությունը նոր մարտահրավերներ է առաջացնում նրա համար՝ որպես տարածաշրջանային առաջնորդի հավակնորդ: Ավելին, Անկարայի պանթուրքիստական նախագծերի իրականացումը, որն արտացոլվեց հակամարտության ընթացքում, կհանդիպի Թեհրանի ընդդիմությանը: Այդ իսկ պատճառով, Իրանի ազդեցության թուլացումը նույնիսկ Մերձավոր Արևելքի ծայրամասերի վրա` իր համար նոր բացասական գործոնների ի հայտ գալով, Իսրայելի համար դրական միտում է թվում:
Թուրքիայի գործոնը: Միևնույն ժամանակ, Թուրքիայի հզորացումը Իսրայելի համար կարող է ոչ միանշանակ հեռանկարներ ունենալ: Անկարային հակառակորդ դիտարկելով՝ դրա ազդեցության ընդլայնումն ուժեղացնում է Իսրայելի դիրքերը որպես տարածաշրջանային ուժային կենտրոններից մեկը: Լեռնային Ղարաբաղում ռազմական գործողությունների ակտիվ փուլում Իսրայելի Պաշտպանության նախարար Բեննի Գանցը հայտարարեց, որ Թուրքիան ապակայունացնող ազդեցություն ունի տարածաշրջանի վրա՝ նկատի ունենալով առաջին հերթին իր ագրեսիվ քաղաքականությունը Արևելյան միջերկրածովյան հատվածում: 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ի համատեղ հայտարարության 9-րդ կետով նախատեսված հաղորդակցության ապաշրջափակումը թույլ կտա Անկարային դառնալ Ասիայի և Եվրոպայի հիմնական լոգիստիկ կենտրոնը: Այս համատեքստում կարելի է խոսել Արևելյան միջերկրածովյան հատվածում Թուրքիայի գերակայության նոր նախադրյալների առաջացման մասին։ Մյուս կողմից, ելնելով այն փաստից, որ Թուրքիան և Իսրայելը դե ֆակտո նույն կոալիցիայի մեջ են, կարելի է եզրակացնել, որ կողմերի միջև քաղաքական երկխոսությունը սառեցնելու նախադրյալներ են ստեղծվում: Վերջինիս համար արդեն առկա են պատրաստակամության փոխադարձ ազդանշաններ․ Իսրայելում Թուրքիայի նոր դեսպանի նշանակումը, որը վերապատրաստվել էր Երուսաղեմի համալսարանում, ինչպես նաև Ազգային անվտանգության ուսումնասիրությունների ինստիտուտի փորձագետների առաջարկները Իսրայելի քաղաքական ղեկավարությանը Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման մասին, առաջին հերթին ուղղված են իրանական ազդեցության նվազեցմանը: Այս առումով, Ադրբեջանը, որին կողմերը տարբեր աստիճանի աջակցություն էին ցուցաբերում պատերազմի ընթացքում, կարող է դառնալ բնական կամուրջ իր ռազմավարական դաշնակցի և ռազմավարական գործընկերոջ միջև հարաբերությունների կարգավորման համար: Դա լավ տեղավորվում է Իսրայելի և Թուրքիայի միջև երկկողմ հարաբերությունների զարգացման ճանապարհային քարտեզ ձևավորելու համար երկխոսության գաղտնի ալիք ստեղծելու մասին զեկույցների տրամաբանության մեջ։
Այսպիսով, կարևոր է նշել մի շարք առանձնակի կարևորության մանրամասներ: Նախ, Ադրբեջանի հաջողությունն ավելի շատ հնարավորություններ է ստեղծում Իսրայելի համար, քան դա կլինի հայկական կողմի հաջողության դեպքում: Հետեւաբար, մենք կարող ենք խոսել այս սցենարում իսրայելական կողմի հետաքրքրության առկայության մասին, չնայած պաշտոնական հավասար հեռավոր դիրքորոշմանը: Երկրորդ, չնայած Ադրբեջանը կարևոր տեղ է գրավում Իսրայելի նոր արտաքին քաղաքական ռազմավարության մեջ, Բաքվի նկատմամբ վարվող քաղաքականությունը շատ առումներով դիտարկվում է Իրանից բխող սպառնալիքների պրիզմայով (որը հանդիսանում է ծայրամասային ռազմավարության հիմքը): Հետևաբար, նոր ռազմավարական ուղղություններով համագործակցությունը՝ ներառյալ էներգետիկ ռեսուրսների ներկրումն ու զենքի մատակարարումը, դեռ օրակարգում չէ:
Պատրաստեց՝ Լիլիթ Կարապետյան
