Պատերազմից հետո Հայաստանում բավականին մեծ տարածում են ստացել քննարկումներն այն մասին, որ Հայաստանն ու Արցախը այդ ծանր հանգրվանին են հասել «ոչմիթիզական» քաղաքականության և մոտեցման հետևանքով: Այդ քննարկումները առերևույթ թվում են ռացիոնալ և հիմնավոր, արդարացի: Սակայն դա լոկ առերևույթ, այն էլ մի պարագայում, երբ արցախյան հարցը գնահատվում է իր քաղաքական և աշխարհաքաղաքական ամբողջական մասշտաբին ու խորությանը ոչ համարժեք: Թվում է թե՝ իսկապես, եթե Հայաստանն ու Արցախը համաձայնեին փոխզիջումային տարբերակի, ապա հարցն այժմ կլիներ լուծված, չէր լինի պատերազմ, չէին լինի զոհեր: Բայց արդյո՞ք դա իրապես այսպես է, և արդյո՞ք դա համարժեք է խնդրի աշխարհաքաղաքական համատեքստին: Չէ՞ որ արցախյան կարգավորման գործընթացում ըստ էության չի եղել դրվագ, երբ Հայաստանի դիրքորոշումը լիներ ավելի կոշտ, քան Ադրբեջանի դիրքորոշումն էր: Հայաստանը մշտապես եղել է փոխզիջումային մոտեցման կրող, բանակցել է այդ տրամաբանությունը ենթադրող գործընթացում՝ անկախ բանակցող նախագահների մոտեցումների որոշակի տարբերություններից: Ուրեմն ո՞րն է խնդիրը: Որևէ մեկը կարող է պնդել, որ Հայաստանը մի կողմից բանակցել է փոխզիջման տրամաբանությամբ, մյուս կողմից հրաժարվե՞լ է դրանից: Որևէ մեկն ունի՞ ապացույց, վկայություն, փաստարկ, որ, օրինակ, Հայաստանն է հրաժարվել Քի Վեսթի համաձայնությունից, կամ Հայաստանի հրաժարման պատճառով է տապալվել Կազանը: Կա՞ն այդպիսի փաստարկներ:
Միևնույն ժամանակ, հարց է իհարկե, թե կա՞ն արդյոք ադրբեջանական հրաժարումը վկայող փաստեր կամ փաստարկներ: Որովհետև, կողմերը գործնականում մշտապես միմյանց են մեղադրել կարգավորումը տապալելու, փոխզիջման պատրաստ չլինելու համար: Եվ այստեղ թերևս առաջանում է հարց, թե համանախագահ երկրները՝ ՄԱԿ Անվտանգության խորհրդի հինգ մշտական անդամներից երեքը կազմող հզոր տերությունների ղեկավարները ինչո՞ւ այս կամ այն փուլում չեն դատապարտել կողմերից որևէ մեկի «հրաժարումը», որպես խաղաղ գործընթացի և կայացված համաձայնության վտանգավոր տապալում: Արդյո՞ք այստեղ պատճառը չի եղել այն, որ այդ տապալումները՝ տարբեր փուլերում, ձեռնտու են եղել առնվազն համանախագահ ուժեղ կենտրոններից, ուժային խաղացողներից մեկին կամ, հնարավոր է՝ մի քանիսին: Օրինակ՝ արդյո՞ք նրանցից որևէ մեկին ձեռնտու չի եղել, որ Հայաստանում 1998-ի իշխանափոխության միջոցով գործնականում չի կայացել այսպես ասած՝ տերպետրոսյանական շրջանի համաձայնությունը, կամ 2001-2002-ին Հեյդար Ալիև-Իլհամ Ալիև տանդեմի միջոցով չի կատարվել Քի Վեսթի պայմանավորվածությունը, կամ չի ստացվել Կազանը և այլն, և այլն:
Բանն այն է, որ Արցախի հարցը դիտարկվել է իբրև հակամարտող երկու կամ երեք կողմերի հարց, իսկ ուժային կենտրոնները դիտարկվել են իբրև միջնորդ: Մինչդեռ, նրանք եղել են միջնորդ ֆորմալ տեսանկյունից, իսկ իրական քաղաքականության ռեժիմում ուժային կենտրոնները Արցախի հարցում եղել են կողմ, որոնք պայքարել են իրենց ազդեցության, շահերի շրջանակը տարածելու համար: Իսկ Կովկասը այն ռեգիոնն է, որն այդ առումով ունի գերնշանակություն՝ այլ կարևորագույն ռեգիոնների հետ սերտ փոխկապակցվածության, ըստ էության հանգուցային փոխկապակցվածության շնորհիվ: Այդ իմաստով, Արցախի հարցում բախվել են ուժային կենտրոնների շահեր:
Իսկ այդ իրողությունը Հայաստանին թողնում էր թերևս մեկ ճանապարհ կամ տարբերակ՝ ուժ և միայն ուժ: Այլ հարց է, որ Հայաստանը տապալել է հենց այդ խնդիրը: Դա բոլորովին այլ խոսակցության առարկա է: Ավելին, Հայաստանն այդ խնդիրը տապալել է նաև այն առումով, որ ուժի ակնհայտ անհրաժեշտության պարագայում, Հայաստանը, ըստ էության, անընդհատ դիրքավորվել է իրական քաղաքականության ռեժիմում ոչ մեկի համար անհրաժեշտ չեղած փոխզիջումային մարտավարության կամ մեթոդաբանության, կամ շղարշի կետում: Այստեղ է առաջացել խզումը հայկական պետականության ռեգիոնալ դերի և անվտանգության ու աշխարհաքաղաքական զարգացումների տրամաբանության միջև: Ներկայումս խնդիրը այդ խզումից դուրս գալն է, ոչ թե խզման հիմքը լեգիտիմացնելը:
