«Առաջին լրատվական»-ի հարցերին պատասխանել է իրանահայ լրագրող և քաղաքական մեկնաբան Սահակ Շահմուրադյանը։
– Պարոն Շահմուրադյան, ինչպե՞ս են Իրանում ընդունում մոսկովյան հանդիպման արդյունքները։ Խոսվում է կոմունիկացիաների ապաշրջափակման մասին, բայց դեպի Իրան որևէ ճանապարհի ապաշրջափակման մասին խոսք չկա։
– Ինչպես արդեն նախապես հայտարարվել էր, արցախյան պատերազմից հետո առաջին անգամ Ռուսաստանի նախաձեռնությամբ հունվարի 11-ին Մոսկվայում կայացավ Հայաստանի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի ղեկավարների եռակողմ հանդիպումը։ Չնայած ակնկալվում էր՝ հանդիպման ընթացքում հիմնականում կքննարկվեն հրադադարից հետո պատերազմող կողմերի միջև ռազմագերիների, զոհվածների մարմինների և անհետ կորածների ու պատանդների փոխանակման և տեղահանվածների ու պատերազմական փախստականների վերադարձի ու վերաբնակեցման և այլ հումանիտար հարցեր, սակայն եռակողմ հայտարարությունն ուղղված էր Կովկասյան տարածաշրջանում բոլորովին նոր իրավիճակի ստեղծմանը՝ տրանսպորտային կոմունիկացիաների ապաշրջափակմանը:
Մոսկվայում կայացած եռակողմ հանդիպման արդյունքներով՝ ընդունված համատեղ հայտարարության մեջ ասված է՝ 2020-ի նոյեմբերի 9-ի հայտարարության համաձայն՝ տարածաշրջանում բոլոր տնտեսական և տրանսպորտային կապերն ապաշրջափակելու մասին 9-րդ կետի իրականացման նպատակով աջակցում ենք Հայաստանի, Ռուսաստանի և Ադրբեջանի փոխվարչապետների համատեղ նախագահությամբ եռակողմ աշխատանքային խումբ ստեղծելու մասին Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի առաջարկին: Սակայն հայտարարության մնացած մանրամասն դրույթներում խոսք չկա Իրանի հետ տրանսպորտային ճանապարհների, փոխադրումների կազմակերպման, իրականացման և անվտանգության ապահովման համար անհրաժեշտ միջոցառումների իրականացման մասին: Սա նշանակում է, որ Մոսկվայի և Թուրքիայի միջև կայացած փոխհամաձայնության արդյունքում կողմերը փաստորեն շրջանցում են Իրանին և փորձում են Ադրբեջանի մասնակցությամբ նոր տրանսպորտային ենթակառուցվածքներ կառուցել ու շահագործել Իրանի գլխավերևում գտնվող Կովկասյան տարածաշրջանը: Սա, անկասկած, չի համընկնում Իրանի տարածաշրջանային շահերին, ինչպես նաև չի կարող ապահովել Իրանի և Հայաստանի համատեղ շահերը տարածաշրջանում: Իրանի տեսակետից, Կովկասյան տարածաշրջանում և Իրանին հարակից շրջաններում ցանկացած համաձայնագիր կամ փոխհամաձայնությունների իրականացում պետք է բավարարի բոլոր կողմերի շահերը:
Չնայած մինչ այժմ Իրանի պետական պաշտոնյաների կողմից ոչ մի անդրադարձ չի եղել հունվարի 11-ի մոսկովյան եռակողմ հանդիպմանը և հրապարակված հայտարարությանը, սակայն կարծում եմ՝ այս հարցին հակադարձելու են Արևմտյան շահագրգիռ որոշ երկրներ և մասնավորապես Իրանը՝ հաշվի առնելով իր հյուսիսային հարևան Հայաստանի տրանսպորտային, առևտրական և անվտանգության իրավիճակի վրա այդ խնդրի բացասական հետևանքները, ինչը նաև չի բխում Իրանի տարածաշրջանային և ռազմավարական շահերից: Իրանը Հայաստանին դիտում է որպես ԵԱՏՄ երկրների շուկաներ մուտք գործելու տարանցիկ կարևոր ճանապարհ և մեծ ծրագրեր է մշակել Կովկասյան տարածաշրջանում և Միջին Ասիայի երկրներում իր տնտեսական, առևտրային և էներգակիրների փոխանցման գծերի նախագծերում ազդեցիկ դերակատարություն ունենալու և իր ռազմավարական ազդեցության գոտին ընդլայնելու համար: Ուրեմն շուտով ականատեսը կլինենք Իրանի համարժեք արձագանքին Մոսկվայում կայացած եռակողմ հանդիպման արդյունքներին, որը ոչնչով չի բխում Իրանի տարածաշրջանային և միջազգային շահերից:
– Ադրբեջանը և Իրանը պայմանավորվել են համատեղ ՀԷԿ կառուցել, որը կգտնվի սահմանին և կաշխատի իրանական գազով։ Իրան–Ադրբեջան հարաբերությունների ամրապնդման ֆոնին ի՞նչ պետք է անի Հայաստանը հայ–իրանական հարաբերությունների ամրապնդման համար։
– Իրանը ձգտում է ամրապնդել իր տնտեսական հարաբերությունները հարևանների հետ և վերջիններիս կոչ է արել օգտվել այս հնարավորությունից և ամրապնդել իրենց առևտրային հարաբերությունները Թեհրանի հետ:
Էներգափոխանակման գծերի միջանցքների զարգացումը և երկկողմ ու բազմակողմ առևտրատնտեսական համագործակցությունների ընդլայնումը Իրանի քաղաքականության բաղադրիչներից են համարվում տարածաշրջանում իր ներկայությունը ամրագրելու համար: Իրանը Հարավային Կովկասում իր էներգետիկ քաղաքականությունը առաջ տանելու համար ունի նաև երկու լուրջ մրցակիցներ՝ մի կողմից ավանդաբար Ռուսաստանը, և մյուս կողմից՝ այժմ արցախյան պատերազմից հետո գեոպոլիտիկ փոփոխություններից հետո դրան ավելացել է Թուրքիան, որի դերը, կշիռը և նշանակությունը գնալով ավելի է մեծանում Հարավային Կովկասում, հատկապես հաշվի առնելով, որ Հայաստանի դերը թուլանում է տարածաշրջանային հավասարումներում և աշխարհաքաղաքական գործընթացներում: Իրանի և Ադրբեջանի էներգետիկ և առևտրական համագործակցությունները նորություն չեն, ինչպես նաև Հայաստանի և Իրանի նույն ոլորտի կապերն ու համագործակցությունները վերջին 30 տարիների ընթացքում: Սակայն ինչը այժմ կարևորվում է՝ այն է, որ Ադրբեջանն այսօր Թուրքիայի աջակցությամբ փորձում է նոր հավասարումներ ձևավորել Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում, ինչն իր հերթին համաձայնեցված է Ռուսաստանի շահերի հետ, և բոլորը մեկտեղ միտված են Իրանի դերակատարությունը և ներկայությունը թուլացնել տարածաշրջանում: Հետևաբար` այս վտանգավոր խաղից դուրս չմնալու համար Հայաստանը պետք է փորձի ոչ միայն Իրանի հետ ստորագրված նախկին համագործակցության պայմանագրերը օր առաջ կյանքի կոչել, այլև ԱՄՆ-ում նախագահական ընտրություններից հետո Իրան-ԱՄՆ հարաբերություններում սպասվող փոփոխությունների ֆոնին, Հայաստանը պետք է իր երկկողմ և բազմակողմ առևտրական և էներգետիկ համագործակցությունները խորացնի հարևան Իրանի հետ, մի կողմից օգնելով Իրանին ԱՄՆ-ի տնտեսական ծանր պատժամիջոցներից ազատվելու համար, մյուս կողմից՝ Թուրքիայի և Ռուսաստանի փոխհամաձայնության, Հայաստանի համար անբարենպաստ պայմանները թեթևացնելու և միջազգային մեկուսացումից դուրս գալու համար:
Թուրքիան և Ռուսաստանը աստիճանաբար դառնում են ռազմավարական գործընկերներ ԱՄՆ-ն տարածաշրջանից դուրս բերելու իրենց ջանքերում: Իսկ Իրանը, եթե չկարողանա ԱՄՆ-ի նորընտիր նախագահ Ջո Բայդենի վարչակազմի հետ ՀԳՀԾ-ի և պատժամիջոցները չեղարկելու հարցերով նպաստավոր համաձայնության գալ, ապա անհավանական չի թվում, որ Իրանն էլ կփորձի միանալ ռուս-թուրքական հակաամերիկյան համաձայնությանը, ինչն իրոք աղետալի հետևանքներ կարող է ունենալ Հայաստանի համար:
Թուրքիայի նպատակն է աշխատել Ռուսաստանի և Իրանի հետ՝ նվազեցնելու համար ԱՄՆ ազդեցությունը Կովկասի և Միջին Ասիայի տարածաշրջաններում: Իսկ Հայաստանը, եթե չկարողանա իր հարաբերությունները բալանսավորել Իրանի, Ռուսաստանի և ԱՄՆ-ի միջև, ապա առաջին հերթին կարող է Թուրքիայի տարածաշրջանային նկրտումների զոհը դառնալ: Հետևաբար` Հայաստանը պետք է անհապաղ վերականգնի իր ուժերը և փորձի առևտրական, տնտեսական, տրանսպորտային և, հատկապես, Իրան-Հայաստան ռելսային կամ ցամաքային ճանապարհաշինության և գազ-էլեկտրաէներգիա փոխանակման համատեղ նախագծերի իրականացման ոլորտներում լուրջ աշխատանք տանել իր քայքայված տնտեսությունը վերականգնելու համար: Վերջապես չպետք է մոռանալ, որ երկրների քաղաքական և ռազմավարական հարաբերությունների և բարեկամության ամրագրման հիմնական գործոնը հանդիսանում են տնտեսական փոխկապակցված շահերը, որտեղ գոնե Իրան-Հայաստան վերջին 30-ամյա հարաբերություններում նշանակալիորեն զգացվում է այդ բացը: Այժմ պահն է, որ Հայաստանը լուրջ քայլեր ձեռնարկի Իրանի հետ իր առևտրական, տնտեսական, էներգետիկ և քաղաքական հարաբերությունները վերանայելու և առավել ամրագրելու ուղղությամբ: Ուստի, թուրք-ադրբեջանական տանդեմը և ռուս-թուրքական համաձայնության վտանգները չեզոքացնելու և Հայաստանի հետպատերազմյան տնտեսական ճգնաժամը մեղմելու և տարածաշրջանում ռազմավարական հավասարակշռությունն ի նպաստ Հայաստանին փոփոխելու համար, Իրանի հետ տնտեսական և առևտրական հարաբերությունների առավել խորացման ջանքերի ֆոնին, Հայաստանը, կարծում եմ՝ լրջորեն նաև պետք է մտածի Մեղրիի ազատ տնտեսական գոտում հայ-իրանական նախաձեռնությամբ նավթաքիմիական գործարանի կառուցման և Երևան-Նախիջևան-Ջուլֆա երկաթուղու վերակառուցման նախագծերի իրականացման հնարավոր գործնական միջոցների կիրառման և միջազգային շահագրգիռ ձեռնարկությունների ներդրումների ներգրավման ուղղությամբ:
– Պարոն Շահմուրադյան, ռազմագերիների հարցով որևէ պայմանավորվածություն վերջին հանդիպումով հնարավոր չեղավ ձեռք բերել։ Ըստ Ձեզ՝ ինչո՞ւ։
– Սկզբից էլ կարելի էր ենթադրել, որ ռազմագերիների, զոհվածների և անհետ կորածների փոխանակման օրակարգով Մոսկվայում կայացած եռակողմ հանդիպումը միայն պատրվակ էր ռուս-թուրքական համաձայնեցված պլանները Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների անմիջական ներկայությամբ Մոսկվայում քննարկելու, իսկ ես կասեի՝ պարտադրելու համար: Բոլորը գիտեն, որ Ադրբեջանի համար գերիների և զոհվածների մարմինների կամ անհետ կորածների և պատանդների փոխանակման հարցը այնքան էլ հետաքրքիր թեմա չէ, որի համար Իլհամ Ալիևը պատրաստ լիներ մեկնել Մոսկվա և հանդիպել ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանին: Այստեղ պետք է գտնել Թուրքիայի ձեռագիրը՝ ուղղված Ադրբեջանին և Ռուսաստանին: Նոյեմբերի 10-ին կայացած հրադադարի հայտարարության դրույթներում արդեն գերիների փոխանակման հարցը մտցվել և վերջին երկու ամիսների ընթացքում, քիչ թե շատ, ռուս խաղաղապահների, միջազգային հումանիտար կառույցների և Միջազգային կարմիր խաչի կողմից այս հարցը, լավ թե վատ, կարգավորվում էր: Ավելին, որքան տեղյակ եմ, հայկական բանակի կողմից մեծ թվով ադրբեջանցիներ չեն գերեվարվել պատերազմի ընթացքում, որի համար Իլհամ Ալիևը մտահոգված լինի, իսկ պատերազմից հետո նման դեպքեր հաճախ են եղել ադրբեջանական ագրեսոր և հրադադարը բազմիցս խախտող ուժերի կողմից Հայաստանի նկատմամբ, որը համարժեք պատասխանի չի արժանացել Հայաստանի բանակի և Արցախի պաշտպանության բանակի կողմից, ինչը ևս մտածելու տեղիք է տալիս: Չնայած պատերազմի ընթացքում բոլորն ականատես եղան, որ նույնիսկ Ադրբեջանը անտեսում էր հայկական բանակի կողմից ադրբեջանցի զոհված զինծառայողների մարմինները պատերազմի գոտուց տարհանելու կոչերը: Ինչևէ, այստեղ էական հարցը Թուրքիայի կողմից Ռուսաստանի և Ադրբեջանի վրա գործադրվող ճնշումն է, որպեսզի օր առաջ Անկարան կարողանա պատերազմի հաղթանակից ստացված պտուղները քաղել և նախքան Իրանի և Արևմուտքի և, մասնավորաբար, ԱՄՆ-ի կողմից Թուրքիայի վրա մեծացող ճնշումները, իրականացնել Հարավային Կովկասում Նախիջևան-Ադրբեջան մայրուղու կառուցման պլանը և Բաքվից դեպի Թուրքիա, ապա Եվրոպա էներգակիրների փոխադրման հարավային խողովակագծի կառուցման նախագիծը:
Թուրքիան և մասամբ Ադրբեջանը, զգալով իրենց հաղթանակի ժամանակավոր լինելը և օգտագործելով Իրանի, Հայաստանի և Ռուսաստանի թուլությունը, փորձում են առավելագույն շահերը կորզել արցախյան պատերազմի արդյունքներից և արագորեն իրականացնել իրենց տնտեսական, տրանսպորտային, էներգետիկ և քաղաքական նպատակները տարածաշրջանում:
Անկասկած, արցախյան պատերազմի ընթացքում մեծաթիվ կորուստներ ունենալով Հայաստանի նման փոքրաթիվ բնակչություն ունեցող մի երկրի համար, որի տնտեսությունը փաստորեն զգալիորեն հենված է գյուղատնտեսության վրա, անչափ կարևոր է աշխատուժի և մարդկային սակավաթիվ ռեսուրսների վերադարձը տնտեսական և արդյունաբերական ասպարեզ, իսկ Թուրքիայի նման ուժեղ դաշնակից ունեցող և նավթային արդյունաբերության հիման վրա Ադրբեջանը, հստակ է, նման խնդիր չի կարող ունենալ, հետևաբար՝ զգալով Հայաստանի խոցելի կետը, Իլհամ Ալիևը փորձում է գերիների հարցը ձգձգելով, քաղաքական դաշտում նաև ճնշում գործադրել Հայաստանի վրա Թուրքիայի առավելապաշտական պահանջները Հայաստանին պարտադրելու համար: Այս համատեքստում Հայաստանը պետք է ուղղակի և անընդմեջ դիմի միջազգային հումանիտար կազմակերպություններին, Եվրոպայի համապատասխան կառույցներին և արաբական ու իսլամական աշխարհի կրոնական կառույցներին՝ գանգատ ներկայացնելով Ադրբեջանի դեմ, մարդասիրական օրենքները խախտելու, գերիներին խոշտանգելու, պատանդների նկատմամբ հանցագործություն իրականացնելու, մարդու իրավունքները և իսլամական օրենքները խախտելու մեջ՝ Ադրբեջանին դատապարտելու և նրանց ճնշման լծակները թուլացնելու նպատակով:
Ի լրացումն այս ամենի և ավելի մեծ մասշտաբով, պետք է ասել, որ Հարավային Կովկասում ուժերի համաշխարհային և տարածաշրջանային մրցակցության ապագան, անկասկած, ապագայում ավելի կթեժանա, և կմեծանա լարվածությունը: Աշխարհաքաղաքական և աշխարհատնտեսական շահերի կտրուկ բախումը, մի կողմից Ռուսաստանի, և մյուս կողմից Արևմուտքի և Թուրքիայի միջև կարող է դժվարացնել այս տարածաշրջանում միջազգային համագործակցության ձևավորումը: Ուստի, Հայաստանը պետք է փորձի տարածաշրջանային և միջազգային ուժերի մրցակցության դաշտում հավասարակշռությունը պահպանելով և մոտենալով Իրանին ապահովել իր անվտանգությունն ու պահպանել ռազմավարական և տնտեսական շահերը:
