«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է Մոսկվայի «Միաբանություն» կենտրոնի նախագահ Սմբատ Կարախանյանը։
– Պարոն Կարախանյան, նոյեմբերի 9-ի հայտնի համաձայնագրից հետո Հայաստանում լարված մթնոլորտ է ստեղծվել, և իրավիճակի հանգուցալուծումը շատերը տեսնում են վարչապետ Փաշինյանի հրաժարականի մեջ։ Ի՞նչ տրամադրություններ կան այս իմաստով Ռուսաստանում։
– Սպասելի էր, որ ցանկացած իրավիճակում տարբեր քաղաքական ուժեր՝ մանավանդ արմատական ընդդիմադիր, նախկին իշխանություններին հարող ուժերը, կփորձեն ձգտել իշխանության։ Բայց դժբախտությունն այն է, որ այդ մարդիկ թեպետ գալիս են Մոսկվա, զրույցներ ունենում, կոնկրետ ինչ-որ բան փոխելու ճանապարհային քարտեզ չեն առաջադրում։ Այդ մարդկանց արտահայտած հիմնական միտքը հետևյալն է. «Մոսկվա ջան, դուք մեզ ինչ-որ կասեք, մենք ավելի լավ կանենք, քան այսօրվա գործող իշխանությունը»։ Դա աբսուրդի հասնող իրավիճակ է, ու բնական է, որ ոչ մի երկրի ղեկավարությանը դա դուր չի գա։ Գուցե խոսեն, հանդիպումներ ունենան, բայց դրանից ավելի ոչ մի բան տեղի չի ունենալու։ Այդ մարդկանց ասածը հետևյալն է՝ մենք Ռուսաստանի համար շատ ավելի լավ կլինենք, այստեղ էլ ասում են՝ գնացեք արեք, ձեր երկիրն է, ձեր ժողովուրդը։ Բայց այդ մարդիկ գալիս են Հայաստան ու հայտարարում՝ մենք «դաբրո» ենք ստացել Ռուսաստանից, շուտով գալու ենք իշխանության։ Եթե այս իրավիճակը չլիներ, կարելի էր ծիծաղել, ժպտալ ու հումորով նայել այս ամենին։ Քաղաքական դաշտում կան նորմալ մտածող, հավասարակշռված քաղաքական ուժեր։
Իսկ հիմա՝ ավելի լուրջ։ Հարավային Կովկասում մեծ խաղը շարունակվում է։ Այսօր տեղի է ունենում մի պրոցես, որի անունն է՝ Ադրբեջանի մասնատում։ Ադրբեջանին կա՛մ հրահրեցին, կա՛մ այդ երկիրը սխալվեց իր հաշվարկներում։ Գնում էր իբրև Ղարաբաղը գրավելու, բայց արդյունքում ստացավ իր համար հակառակորդ բլոկի մեծ զորամիավորում իր երկրի մեջ, ստացավ այդ ռազմաքաղաքական բլոկի ներկայությունը, մոնիտորինգների ու ռազմական հետախուզությունների բոլոր ուղղությունների ներկայությունն իր երկրում։ Պարզ է, որ նա կորցրել էր իր ղեկավարությունը երկրում, այդ երկիրը ղեկավարում էր Թուրքիան։ Հոգեբանական շատ ծանր հարված էր այն, որ 1994 թվականից հետո առաջին անգամ իրենց վերահսկողության տակ չգտնվող Արցախի մայրաքաղաք Ստեփանակերտը ստացավ հումանիտար շարասյուն։ Երկու դաղստանյան գեներալները, որոնցից մեկը նստում է Ստեփանակերտում, հաստատեցին ցամաքային կապը դեպի Ստեփանակերտ։ Սա Ադրբեջանի համար շատ ծանր հարված էր, Ալիևը նյարդայնացած է այս իրավիճակից։ Այն խմբավորումները, որոնք Սիրիայից ներմուծվել են ադրբեջանական բանակ, հիմա գլխացավանք են դարձել։ Ստացվեց հետևյալը՝ Ալիևը կորցրեց Ղարաբաղը՝ չկարողացավ լուծել ղարաբաղյան հակամարտությունը, ու փոխարենը ստացավ նաև ադրբեջանական հսկա մի զորամիավորում։ Հայ զինվորը կանգնեց, կռվեց ու հաղթեց։ Իհարկե, սա շատ թանկ գնով եղավ, հայ զինվորի արյան գնով, բայց զինվորը կռվեց ու պահեց։ Մենք տեսնում ենք հետևյալ իրավիճակը. ռուսական կողմը բոլոր հնարավոր ու անհնար ձևերով արգելափակում է ադրբեջանցիների հոսքը Շուշի, Քելբաջար։ Դրված է նաև Հադրութի հարցը, այդ հարցն էլ է լուծվելու։ Շարունակությունը լինելու է Արցախի անկախության ճանաչման պրոցեսը, խաղի մեջ են մտնելու ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի մյուս համանախագահները։ Բաքվում ու Անկարայում շատ լավ հասկանում են, որ իրենց համար հորիզոնում ոչ մի դրական բան չի նշմարվում։ Բոլորը շատ լավ հասկանում են, որ այս հարցը վերջնականապես լուծելն ընդամենը ժամանակի հարց է։ Շատ բան իհարկե կախված է ԱՄՆ-ից, որն ասել է, թե խաղի մեջ կմտնի փետրվար ամսին։ Բայց ԱՄՆ-ի ու Ֆրանսիայի դիրքորոշումները մեծամասամբ պարզ են։
– Հայաստանի անելիքներն այդ ուղղությամբ որո՞նք պետք է լինեն։
– Ռուսաստանն այսօրվա դրությամբ շահագրգռված է, որ Հայաստան պետությունը չփլվի, դուրս գա հոգեբանական կոլապսային իրավիճակից ու ամրապնդի իր դիրքերը։ Պարզ է, որ այսօրվա դրությամբ Հայաստան պետությունը մնում է Ռուսաստանի դաշնակից։ Ռուսաստանը պետական քաղաքական մակարդակով ոչ մի խժդժություն չի պաշտպանելու։ Լավագույնը, որ կարող է ասվել այս իրավիճակում՝ քաղաքական պայքարը թող գնա բոլոր օրինական թույլատրված մեթոդներով։ Մնացածը Հայաստանի ներկա իշխանությունների որոշելիքն է։ Եթե ներկա իշխանությունները կարծում են, որ այսօրվա դրությամբ անհրաժեշտություն կա իրենց մանդատը վերահաստատելու, այսինքն՝ գնալու արտահերթ ընտրությունների, թող գնան այդ քայլին, իշխանությունը թող ժողովրդի հետ որոշի իր անելիքը։ Հայկական պետական շահերի համար անհրաժեշտ է ուժեղ Հայաստան։ Հայկական կողմն այլևս ժամանակ չունի զբաղվելու աննորմալ երևույթներով։ Եթե օրենքները խախտում են, իրավական համակարգը պետք է աշխատի։ Քաղաքական պայքարը թող տանեն քաղաքական կուսակցությունները։ Հայաստանի իշխանությունները ընկճվելու դեպքում թող հիշեն, որ իրենց կողքին կանգնած է եղել հաղթող զինվորը, և ոչ ոք իրավունք չունի խարխլելու Հայաստանի պետականության հիմքերը՝ սկսած իշխանություններից, վերջացրած ընդդիմությամբ։ Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը պետք է շատ հզոր հիմքերի վրա դրվի։
– Գործող իշխանությունները կարո՞ղ են, ի վիճակի՞ են այդ ամենն անելու։
– Գործող իշխանությունները պետք է երկխոսության մեջ մտնեն ժողովրդի հետ։ Գործող իշխանությունը ինքը պետք է առաջին հերթին պատասխանի՝ ի վիճակի՞ է դուրս գալու հոգեբանական ցնցումային վիճակից, որն իմիջիայլոց իշխանությունների համար անթույլատրելի է։ Հնարավոր է քաղաքական ուժերը, քաղաքացիները, մշակույթի գործիչները լինեն զգացմունքային դաշտում, ինչ ասես խոսեն, տարբեր թեզեր առաջ քաշեն։ Բայց իշխանությունները՝ մանավանդ արտաքին քաղաքական գերատեսչությունը, ուժայինները, հանցագործություն կանեն, եթե ընկնեն զգացմունքային ճնշումների տակ։ Խաղը շարունակվում է, ու ամեն ինչ մոտենում է ավելի կարևոր փուլի։ Ոչ ոք չի ասում, որ խաղն ավարտված է։ Եթե հիմա սկսենք ընկնել զգացական էմոցիաների մեջ, մենք գլխի չենք ընկնի, թե ինչ կատարվեց։ Մեկ էլ տեսար պատերազմը նորից բռնկվեց՝ ահաբեկիչների ու տարբեր խմբավորումների անկառավարելի լինելու պատճառով։ Այնպես չէ, որ նրանք բոլորը ենթարկվում են Բաքվին, ու հնարավոր է, որ նրանց հարցերով զբաղվեն ռուսական խմբավորումները։
Բնական է, որ այս իրավիճակում կգտնվեն ուժեր, որոնք պահն օգտագործելով կփորձեն գալ իշխանության, դա էլ է բնական։ Բայց այդ ամեն ինչը չպետք է խփի պետության հիմքերին։ Արտաքին քաղաքականությունը, ուժային համակարգը պետք է անջատեն իրենց էմոցիաները ու շատ ուշադիր աշխատեն։
Իշխանություններն այսօր ներկայացրել են ճանապարհային քարտեզ ու պետք է շատ կարճ ժամանակահատվածում հասկանան՝ իրենք կարո՞ղ են դա իրականացնել, թե՞ պետք են որոշակի թարմացումներ, կամ ընդհանրապես իրենք պետք է գնան իրենց վերահաստատմանը։ Կրկնում եմ՝ մենք աշխարհաքաղաքական ծանր խաղի մեջ ենք, որտեղ բոլորն իրենց շահերն են հետապնդում։ Եթե մենք ճկուն չլինենք ու չհասկանանք, թե որ փուլում մեր շահը որ պետության հետ է համընկնում, շատ ծանր վիճակում կհայտնվենք։ Մենք մեզ շռայլություններ թույլ տալու ժամանակ չունենք ու չենք կարող առավոտից երեկո զբաղվել փողոցային խոսակցություններով։
– Իշխանություններին ուղղված հաջորդ մեղադրանքը ռազմագերիների հարցն է։ Մարդիկ ասում են՝ համաձայնագրում հստակ օրերով նշված է, թե որ տարածքը երբ պետք է հանձնվի, իսկ գերիների փոխանակման որևէ ժամանակացույց չկա։
– Դա հասարակության համար ամենազգացմունքային հարցերից մեկն է։ Բնական է, որ հրադադարի պայմաններում ու նոր ավելի ուժեղ խաղացողի՝ տարածաշրջան մտնելու պայմաններում ռազմագերիների հարցն ավելի լայն իմաստ է ստանում։ Բնական է, որ հիմնական ծանրությունը, բեռը ընկնում է ոչ միայն Հայաստանի իշխանությունների, այլև Ռուսաստանի վրա։ Արդեն տարբեր մակարդակներում հնչեցվել է թեզը, որ Ռուսաստանը այդ հարցով զբաղվում է։ Իհարկե, հարցը նուրբ է, շատ մարդիկ են զբաղվում՝ շնորհակալություն նաև մշակութային, քաղաքական գործիչներին։
Կան նաև հաջողություններ, առաջխաղացումներ։ Պետք է զգույշ լինենք, անուններ, ազգանուններ չտանք, ավելորդ ինֆորմացիա չհրապարակենք, բայց ասեմ նաև, որ այս հարցով Մոսկվայում շատ ինտենսիվ հանդիպումներ են ընթանում։ Կա նաև թեզ, որ սա անձամբ ՌԴ նախագահի վերահսկողության տակ է գտնվում։ Տեղի են ունենում ոչ ֆորմալ հանդիպումներ։ Սկսվել է ռազմագերիների, պատանդների հաշվառումը։ Բացի ռազմագերիներից, խնդիրը նաև պատանդներն ու ձերբակալվածներն են։
Իհարկե, լուրջ բացթողում էր ժամանակացույց չնշելը, բայց դա անշտկելի հարց չէ։ Ենթադրենք, դնեինք դեկտեմբերի 1 կամ 10… փոխանցեմ, թե ինչ են խոսում ոչ ֆորմալ տիրույթում… իրենք ասում են՝ ՀՀ քաղաքացին ինչ գործ ուներ իմ տարածքում՝ Ջաբրայիլում կամ Ֆիզուլիում, զինվոր էր թե զինվոր չէր՝ կարևոր չէ։ Ասում են՝ ես հիմա նրանց իմ դատարանում պետք է դատեմ, համարեմ ահաբեիչ կամ գրոհային, դատելուց հետո նոր միջազգային կոնվենցիաներով եկեք այդ դատապարտյալներին հանձնենք։ Հիմա ես գնամ ճշտեմ՝ այդ մարդիկ ուզո՞ւմ են վերադառնալ, թե՞ ոչ։ Սա է ոչ ֆորմալ բանակցությունների քննարկման առարկան։ Այսինքն՝ ռազմագերի, պատանդ ու ձերբակալված, ցուցակների ու ճշտումների հարցն է հիմա դրված։ Մենք մեղադրում ենք ադրբեջանական կողմին, որ դուք գիտակցաբար ձգձգում եք, արհեստական պատնեշներ եք ստեղծում, հարցը ձգում ու խաղում հայության հույզերի հետ։ Հասկանում եք, դուք շատ նյարդայնացած եք, չեք ստացել, ինչ ուզում էիք, բայց հայ զինվորը հաղթեց, կանխվեց Ղարաբաղի լիարժեք գրավումը Ադրբեջանի կողմից, ու Ադրբեջանը փաստացի կորցրեց Ղարաբաղը՝ չհաշված նաև իր ինքնիշխանությունը երկրում։
Մենք շփում ունենք ադրբեջանական լոբբիստների հետ ու տեսնում ենք իրենց նյարդայնացած վիճակը։ Նրանց նպատակն է ապակայունացնել Հայաստանի ներքին վիճակը ու ասել՝ ՀՀ իշխանությունը շուտով գնալու է, մենք հիմա չգիտենք՝ ում հետ խոսենք՝ ռուսակա՞ն, թե՞ հայկական կողմի հետ։ Իրենք խաղում են այս ալիքների վրա։
Հնարավոր չափով բացել փակագծերը։ Ռազմագերիները հիմա այն վիճակում են, որ ամեն ինչ պետք է անեն իրենց կյանքը պահելու համար։ Մենք հասկանում ենք, որ նրանց հետ աշխատում են թուրքական հատուկ ծառայությունների ներկայացուցիչները, որոնց հետ դժբախտաբար որոշ արևմտյան երկրների հատուկ ծառայություններն են։ Մինչև բոլորին չհարցաքննեն, չուսումնասիրեն՝ գործընթացը չի ավարտվի։ Մինչև չհասկանան՝ ում կարող են կոտրել, ում հավաքագրել՝ չի ավարտվի։ Իսկ մենք այդ մարդկանց պետք է ասենք՝ եթե ժամանակավորապես հայտնվել եք այդ պայմաններում, դա ոչինչ չի նշանակում։ Մենք պետք է մնանք սառը, հանգիստ ու հաղթող։ Իրենք հասկանում են, որ մենք հաղթող ենք։ Պետության հիմքերը խարխլել չի կարելի, որովհետև դա խփում է գերիների ու հետագա հարցերին։ Հոգեբանական ցնցումներ ապրող Ալիևը հասկացել է, որ կորցրել է Ղարաբաղը։ Իրեն մի նոր ցնցում է սպասվում, որովհետև իր ձեռքով վերացրեց երկիրը ու գնաց թուրքացման։ Թուրքիան հիմա շատ դժգոհ է ու մեյդան է գցում իր «գորշ գայլերին», երկու-երեք նոր ահաբեկչական խմբեր, հայերի հետ կապված ծրագրեր են մշակում, բայց դրա պատասխանը հայկական վրիժառուներից շատ կոշտ ձևով ստանալու են։
