Վլադիմիր Պուտինի միջնորդությամբ Նիկոլ Փաշինյանի և Իլհամ Ալիևի միջև կնքված պայմանագրի համաձայն՝ հայկական ուժերը, ըստ համաձայնագրի, պետք է Ադրբեջանին փոխանցեն Քելբաջարի, Աղդամի և Լաչինի շրջանների վերահսկողությունը: Ես պատկերացնում եմ, ինչպես գրում են շատ լրատվամիջոցներ, որ մարդկային հսկայական ողբերգություն է այս քայլի հիմքում ընկած: Կարող եմ նաև համաձայնել, որ հակամարտությանը մասնակցելը և Ռուսաստանի չեզոքությունը էական դեր են խաղացել Թուրքիայի ռազմական պարտության մեջ: Այնուամենայնիվ, վերլուծաբաններից շատերը, ովքեր գնահատում են վերջերս ավարտված Ղարաբաղյան հակամարտության արդյունքները, դիտավորյալ խուսափում են այս իրավիճակում շոշափել բուն Հայաստանում իրավիճակի զարգացումը՝ խնդիրը հասցնելով քաղաքակրթությունների կամ գոնե լուրջ աշխարհաքաղաքականության բախման մակարդակի:
Մինչդեռ պատերազմ վարելը իր իսկ միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններից դուրս և հարևան տարածքներ երկար ժամանակ պահելը մեծ ջանքեր են պահանջում, այդ թվում՝ տնտեսական, քաղաքական և ռազմական: Հայաստանը հաճախ համեմատում են Իսրայելի հետ, և դրա համար հիմքեր կան։ Ամենահին ժողովուրդները ցրված են աշխարհով մեկ, նրանք ունեն սփյուռք, որոնք գերազանցում են իրենց երկրների բնակչությանը, գտնվում են թշնամական միջավայրում, ականատես են եղել երկու սարսափելի ցեղասպանության 20-րդ դարում: Այնուամենայնիվ, այստեղ ավարտվում են նմանությունները, ու սկսվում են տարբերությունները: Տնտեսության մեջ ես հիմնականում նկատում եմ, որ եթե 1960-ին Իսրայելի ՀՆԱ-ն կազմում էր հարևան երկրների (Եգիպտոս, Սիրիա և Հորդանան) ընդհանուր ՀՆԱ-ի 52%-ը, ապա 2019-ին այն արդեն կազմում էր 116%։ Այնուամենայնիվ, Հայաստանի համար նույն ցուցանիշները (համեմատած Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ) 1990-ին 1,4% էին, իսկ 2019-ին՝ 1,5%: Միևնույն ժամանակ, Իսրայելի բնակչության և հարևան անբարյացակամ երկրների բնակիչների թվի հարաբերակցությունը երկու անգամ ավելի բարձր է, քան հայկական ցուցանիշը (7,11%՝ ընդդեմ 3,22%-ի), և եթե Իրանը դիտարկվի հրեական պետության թշնամիների շարքում, ապա գործնականում նույնը կլինի: Այնուամենայնիվ, Իսրայելը, շրջապատված լինելով թշնամիներով և չունենալով բնական ռեսուրսներ, դարձել է խիստ նորարարական գլոբալացված տնտեսություն, որն արտադրում է ամենաժամանակակից զենքերը (դա աշխարհի զենքի 10-րդ արտահանողն է), որը գրեթե իդեալականորեն օգտագործում էր ինչպես իր բնակչության, այնպես էլ սփյուռքի ներուժը:
Այս ֆոնին Հայաստանը բոլորովին այլ տեսք ունի, այն շարունակում է մնալ նախկին ԽՍՀՄ-ի ամենաաղքատ հանրապետություններից մեկը՝ բայցև ունի հարուստ սփյուռք։ Կարելի է ասել՝ հանրապետությունում նոր արտադրություններ չեն ստեղծվում, աշխատուժի 20%-ը զբաղված է գյուղատնտեսությամբ: Երկիրը հեռու է մնում տարանցիկ ճանապարհներից և կենտրոնանում է Ռուսաստանի վրա, մի պետության, որը չի կարող ապահովել դաշնակիցների պաշտպանունակությունը (բավական է հիշել, թե քանի պատերազմ է մղվել սովետական և ռուսական զենքով՝ տարբեր ժամանակներում և տարբեր մայրցամաքներում):
Ի տարբերություն հաջող գլոբալիզացված տնտեսությունների, Հայաստանը ծայրաստիճան մոնոէթնիկ երկիր է, և միջազգային համագործակցության պայմաններում նույնիսկ պաշտոնական տնտեսական վիճակագրությունը հասանելի է միայն հայերենով: Բավական է նայել Երևանին և Բաքվին, համեմատել հավերժ անավարտ Մեծ Կասկադի Հրո աշտարակները Հեյդար Ալիևի արվեստի կենտրոնի հետ՝ հասկանալու համար, թե որ երկիրն է զարգանում, որը՝ ոչ: Լինելով ԵԱՏՄ անդամ և ԵՄ-ի և ԱՄՆ-ի հետ առևտրի ոլորտում առավել շահեկան պետության կարգավիճակ վայելող՝ Հայաստանը Ռուսաստանի հետ ավելի շատ առևտուր է անում, քան Ղրղըզստանը: Անցյալ տարի երկրում կատարված օտարերկրյա ներդրումները կազմել են 255 միլիոն դոլար՝ վեց անգամ պակաս, քան արտագաղթած հայերից ստացվող փոխանցումները: Միևնույն ժամանակ, հատուկ հույսեր են կապվում ոչ թե «ինդուստրալիզացման» հետ, որը հիմնված է օտարերկրյա (և ակնհայտորեն՝ ոչ ռուսական) կապիտալի վրա, այլ համաշխարհային բիզնեսի համար գրավիչ օֆշորային ֆինանսական և ներդրումային կենտրոնների ստեղծման, զբոսաշրջության (ես ուղղակի լռելու եմ գավառական հայկական քաղաքների արտաքին տեսքի մասին):
Ադրբեջանի հետ պատերազմում կրած պարտությունը, հուսով եմ, հետխորհրդային շրջանում գիծ կձգի Հայաստանի զարգացման գործում և ճանապարհ կբացի դեպի նոր ժամանակաշրջան, որում կլինի որոշակի իրական բովանդակություն, այլ ոչ թե պարզապես «պոստ-» ինչ-որ բանի: Պատմությունից հայտնի են բազմաթիվ օրինակներ, թե ինչպես ակնհայտ մրցակցային առավելություններ և բնական ռեսուրսներ չունեցող երկրները էպիկական ռազմական և քաղաքական աղետներից հետո դառնում են տնտեսական և տեխնոլոգիական առաջնորդներ՝ Ճապոնիան, Գերմանիան, Կորեան, Թայվանը և նույնիսկ Իսրայելը, անգամ Կիպրոսը, որի մի մասը գրավել էր Թուրքիան, այդ ողբերգությունից հետո ուժ գտավ քնած գյուղական նահանգից դառնալու դինամիկ զարգացող երկրի` միջազգային ճանաչում ունեցող կրթությամբ, որակյալ առողջապահական և հիանալի ենթակառուցվածքներով:
Այսօր մենք պետք է բացենք մեր աչքերը և ընդունենք, որ պատերազմը, ցավոք, 21-րդ դարում մնում է քաղաքական վեճերի լուծման միջոց, և որ միջազգային իրավունքը (չնայած այս դեպքում հայկական կողմից դրան դիմելը առնվազն երկիմաստ է) միշտ չէ, որ կարող է օգնել լուծել հակամարտությունը: Այս ամենը մեր օրերի տխուր իրականությունն է: Բայց առավել ցավալի է այն փաստը, որ ռազմական պարտությունից հետո Հայաստանը չկարողանա շտապ վերլուծել դրա պատճառները և փորձել դուրս գալ ձախողված պետության իրավական հիմքերից, որոնք վաղուց քաջ հայտնի են ամբողջ աշխարհին։
