1991-ից մինչև հեղափոխությունը՝ 2018 թվականը, տեղի ունեցած դեպքերին քաղաքական ու իրավաքաղաքական գնահատական տալու համար իշխանությունները ստեղծում են փաստահավաք հանձնաժողով։ Հանձնաժողովը գործելու է երկու տարի՝ ևս մեկ տարի երկարաձգելու հնարավորությամբ։ Ուսումնասիրվելու են 1991-ից տեղի ունեցած ապօրինությունները երեք ասպեկտներով՝ մարդկանց ունեզրկում, մահացած զինծառայողների գործեր և ընտրական գործընթացում կատարված խախտումներ։
Փաստահավաք հանձնաժողովը դատարանի դեր չի ստանձնելու։ ԱԺ պետաիրավական հանձնաժողովի նախագահն էլ նշում է, որ սա լինելու է իրավաքաղաքական գնահատական տեղի ունեցած իրադարձություններին, որը պահանջում է հասարակությունը։
Լրագրողների «Ասպարեզ» ակումբի հիմնադիր և ղեկավար, իրավապաշտպան Լևոն Բարսեղյանը կարծում է, որ այս բոլոր գործընթացները պետք է լինեին անցումային արդարադատության հստակ մշակված ու հայտարարված հայեցակարգի շրջանակում։
«Անցումային արդարադատությունը պետք է լիներ այն հենքը, այն ծառը, որի վրա պետք է աճեին այդ ճյուղերը։ Հիմա անցումային արդարադատության մասին հենց իշխանության ներսում կարծիքները շատ տարբեր են՝ ամենամերժողականից մինչև ամենագոհաբանական։ Ընդհանուր հայեցակարգ իշխանությունը չունի, ունի ընդհանուր ինչ-որ պատկերացումներ անցումային արդարադատության համակարգի մասին։ Դա պետք է լիներ կուռ, ամբողջական մշակված համակարգ, որը կարելի էր անել վաղուց՝ հեղափոխությունից հետո մեկ տարվա ընթացքում։ Դրա մեջ մենք հստակ կտեսնեինք ռազմավարությունը, իր բաղադրիչները՝ ճշմարտության հանձնաժողով, ապօրինի գույքի վերադարձի, վեթինգի, լյուստրացիայի և այլն։ Մեկ խոսքով ասած՝ ծավալուն փաստաթուղթ պետք է լիներ, որի մեջ գլուխ գլուխ պետք է երևար այդ ամեն ինչը»,- «Առաջին լրատվական»-ի հետ զրույցում տեսակետ հայտնեց Լևոն Բարսեղյանը, ապա ավելացրեց՝ մենք հիմա այդ սյունը չունենք, ու իշխանությունը հատվածական ուղղությամբ է աշխատում։
Բարսեղյանը վստահաբար չկարողացավ ասել՝ հանձնաժողոը կհաջողի՞, թե՞ ոչ։ «Չգիտեմ։ Իշխանությունն ինչ-որ բաներ անում է, ինչ-որ բաներ չի անում, լյուստրացիայի մասին լսել չի ուզում, վեթինգը չի լինելու։ Հիմա էլ այս հանձնաժողովը։ Կարող է և այդ հանձնաժողովն օժտվի բավարար լիազորություններով, կարողանա փաստահավաքություն անել։ Ենթադրենք, հանձնաժողովը բացահայտում է բազմաթիվ քրեական գործեր հարուցելու համար հիմքեր։ Քննչականը պետք է սկսի զբաղվել սրանցով։ Ո՞ր քննչականը։ Սերժիկների դրած քննչակա՞նը, որը չի բարեփոխվել։
Դատախազությունը պետք է զբաղվի դրանցով։ Ո՞ր դատախազությունը։ Սերժիկների դատախազությո՞ւնը։ Մեկ-երկու պաշտոնյայի փոխվելը բան չի նշանակում։ Հետո։ Ո՞ր դատարաններն են գործերը լսելու, այդ թվում՝ ապօրինի գույքի վերադարձի վեճերը։ Այն դատարաններն ու դատավորները, որոնց նշանակել են սերժիկնե՞րը, որոնց ժամանակ եղել են այդ ապօրինություննե՞րը, և որոնց ժամանակ այդ ապօրինությունից տուժածները, սևազգեստ մայրերը, ունեզրկվածները, Մարտի 1-ի զոհերի ազգ ու երամը, քաղբանտարկյալների ազգուտակը բախվել են այդ նույն դատարաններին ու դատավորներին ու ոչնչի չեն հասել։ Ես հիմա ապացուցեցի, որ եթե այդ ամեն ինչը համալիր չի փոփոխվելու, հատվածական է լինելու, ապա անարդյունավետ է։ Սա նման է այն տխուր խոսքին, որ ասում է՝ վերարկուիս կոճակը գտա, մնաց վերարկուս ճարեմ»,- մանրամասն ներկայացրեց Լևոն Բարսեղյանը։
Խոսելով ԱԺ պետաիրավական հարցերի մշտական հանձնաժողովի նախագահ Վլադիմիր Վարդանյանի այն հայտարարության մասին, որ սա լինելու է իրավաքաղաքական գնահատական 91-ից 2018 թվականի իրադարձություններին, Բարսեղյանը նշեց. «Երանի թե գոնե իր ասածի նման լիներ։ Ես այդ մարդուն չեմ վստահում, որը բերանը ջուր առաջ 15 տարի աշխատել է Սահմանադրական դատարանում, երբ ՍԴ-ի առաջ ցուցարար են ծեծել ու արյունլվա արել։ Սա հարցի մի կողմն է։ Քաղաքական գնահատական ինչի՞ն։ Որ հանցագործություննե՞ր են եղել՝ մենք դա գիտենք։ Քաղաքական գնահատականը պետք է լիներ պետության զավթումը։ Եթե ասում է, որ սա ընդամենը քաղաքական գնահատականի համար է արվում, շատ սխալ է։ Եթե փաստահավաք խումբը դուրս է բերում հանցակազմեր, քրեական գործերի հիմքեր, ոչ ոք չի կարող դիմագրավել, որ քրեական գործեր չհարուցվեն։ ԱԺ հայտարարությունն ի՞նչ պետք է լինի որ, եղել են հայտարարություններ։ Ոչ, քաղաքական գնահատականը պետք է լինի պետության զավթումը։ Կարող է հանձնաժողովը փաստերը հավաքի, վերջում ասի՝ չէ, պետության զավթում չի եղել, ներողություն, Սերժիկին հետ կանչեք»։