«Մարդիկ արդեն մեզ չեն վստահում, ես ինքս զգում եմ իմ հանդեպ շարքային քաղաքացու վստահության բացակայությունը, ինչը ո՛չ մեզ է պատիվ բերում, ո՛չ էլ երկրին»,- մեզ հետ զրույցում խոստովանեց ԱԺ պատգամավոր, «Լուսակերտ» թռչնաֆաբրիկայի արդեն նախկին սեփականատեր Խաչիկ Մանուկյանը:
– Վերջին շրջանում նույնիսկ իշխանական ճամբարի գործարարները գրեթե անթաքույց դժգոհում են Տիգրան Սարգսյանի կառավարությունից: Բոլորովին վերջերս դուք վաճառել եք «Լուսակերտի» թռչնաֆաբրիկան «Դվին Կոնցեռնի» նախագահ Ռաֆիկ Սարգսյանին: Կարելի՞ է ասել, որ ստեղծված իրավիճակը գործարարներին էլ չի բավարարում:
– Սկսեմ երկրորդից. եթե հիմնարկ է վաճառվում, դժգոհություն կարող է առաջանալ վաճառողի և գնորդի միջև: Իսկ եթե իրար հետ լեզու են գտնում, երկուսի մոտ էլ դժգոհություններ չեն կարող լինել: Մեզ մոտ այդ տարբերակն է: Ցանկանում եմ ասել, որ սա վարչապետի գործունեության հետ կապ չուներ: Ինչ վերաբերում է առաջին հարցին՝ մենք առաջինը ծանոթանում ենք թվերին, կառավարության ծրագրերին: Ով ինչպես է գնահատում, ով ինչ է ասում՝ դա արդեն հարաբերական է: Ինչ առումով, որովհետև մեկը լսելով է գնահատական տալիս, մյուսը տեսնելով, մեկ ուրիշը վերլուծություն անելով: Ցանկանում եմ ասել՝ գնահատական ասվածը բոլորի մոտ տարբեր է: Բայց մեզ մոտ լսելով շատ են գնահատական տալիս, որը ինձ համար ընդունելի չէ:
– Դուք ամեն դեպքում փորձում եք բուն հարցը շրջանցել: Ինձ հետաքրքիր է, թե Դուք՝ որպես երկար տարիների գործարար, ինչպե՞ս եք գնահատում վարչապետի գործունեությունը:
– Ես չեմ կարող վարչապետի արածներին ու չարածներին գնահատական տալ: Ես ընդամենը իմ կարծիքը կարող եմ հայտնել: Այսօրվա թվերը մեկ օրում չեն արձանագրվել, հետևաբար պետք է խոսելուց առաջ երկար տարիներ հետ գնալ և վերլուծություններ անել: Որ վիճակը փայլուն չէ՝ միանշանակ փայլուն չէ, որ շատ լավ չէ՝ էլի լավ չէ, որ կան մի շարք չլուծված խնդիրներ՝ դա էլ կա, որոնց լուծման համար լուրջ աշխատանք պետք է տարվի: Իսկ այն աշխատանքը, որը տարվում է, իմ կարծիքով, քիչ է: Կարելի է շատ ավելի լավ ու արդյունավետ իրականացնել: Այն, որ լուրջ աշխատանքներ կան անելու՝ դա ակնառու է: Տեսեք, երբ խոսում ենք ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի մասին, պետք է արձանագրենք, որ այն վնասները, որը ինքը տվեց, դրանից կարելի էր նաև շատ լուրջ օգուտներ քաղել: Ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի հենց սկզբում կարելի էր գույքագրել և վերագնահատել ամբողջ ունեցվածքը, ես ինքս էլ առաջարկել եմ՝ որպես պատգամավոր: Արդյունքում ունենալով հստակ, ճիշտ թվեր՝ դրանից հետո անցնել ճիշտ աշխատելուն: Այդ ժամանակ դու քո իրական արժեքն ես արձանագրում: Օրինակ՝ այն ժամանակ ես «Լուսակերտի» վրա «իքս» գումար եմ ծախսել, բայց տարիներ հետո գույքը արժեզրկվում է ճգնաժամի ընթացքում: Իսկ երբ արժեքը իջնում է, հնարավորություններդ նեղանում են, և սկսում ես ավելի լայն մտածել, ուղիներ գտնել նորից վերագտնելու և հասնելու այն արդյունքներին, որը դու ունեցել ես: Իսկ խորհրդակցություններով և ելույթներով շատ բանի չենք հասնի: Հստակ ճյուղի վրա պետք է դնել մեխանիզմները՝ լինի գյուղատնտեսություն, արդյունաբերություն, հանքարդյունաբերություն: Ի դեպ, տնտեսական վերլուծությունը շատ քիչ է մեր մամուլում: Փոխարենը՝ մեր մամուլը հեղեղված է բամբասանքներով ու չգիտես ինչով: Լուրջ տնտեսական վերլուծությունները, առաջարկությունները քիչ են, որ մասնագետների կարծիքը հաշվի առնեն, եզրեր գտնեն: Սա համարյա բացակայում է:
– Բայց ասողին լսող է պետք:
– Համաձայն եմ, բայց այնքան պետք է ասես մինչև խնդիրը լուծվի: Եթե իմ մասին վատ բան են ասում՝ կամ այնպես պետք է անեմ, որ էլ չասեն, կամ էլ շարունակեն ասել: Իսկ այստեղ ասողի բերանը փակելու խնդիր է առաջ գալիս: Այլընտրանքային տարբերակներից մեկն էլ իմունիտետի ձեռքբերումն է, երբ ասածին ուշադրություն չես դարձնում, բայց դա էլ իր հերթին քեզ միշտ իջեցնում է ներքև: Ես նախընտրում եմ ճիշտ ուղիների միջոցով խնդրին լուծում տալ: Ես ինքս ինձ միշտ հարց եմ տալիս՝ մենք հայերս ի՞նչ ուղիով ենք զարգանում: Գյուղատնտեսական երկիր ենք, տեխնոլոգիաների երկիր ենք, ո՞ր ուղիով ենք զարգանում, որի՞ն ենք նախընտրություն տալիս: Եթե վերցնենք գյուղատնտեսությունը, ապա պետք է սկսենք 0-ից: Գյուղացին բանկից գումար է վերցնում, բայց բնությունը տհաճ անակնկալներ է մատուցում: Ապահովագրությունից, բայց որը ԱԺ-ում դեռ քննարկման փուլում է, առաջարկել եմ նաև ստեղծել կուտակային ֆոնդ: Գյուղատնտեսության մեջ ինչքան ռիսկը պակասացնենք, այնքան էֆեկտիվ է դառնում: Իսկ ռիսկը մեզ մոտ ոռոգման ջրի ժամանակին ապահովումն է, բնության արհավիրքների դեմ հակակարկտային կայանների ստեղծումը, թունաքիմիկատների ապահովումը և ճիշտ սերմի ընտրությունը, ոչ թե 5-րդ վերարտադրողականության սերմ ցանելը: Ինչքան ռիսկը քչացնես, այնքան էֆեկտիվ ես դառնում: Բայց այսօր շատ պաշտոնյաներ գնում են գյուղեր հեռուստացույցով երևալու համար, դա արդյունքի չի հանգեցնում: Այնինչ, եթե վերը նշված խնդիրը լուծես, նորմալ վիճակում կհայտնվես: Այս հարցը դեռևս քննարկում են: Մարդիկ արդեն մեզ չեն վստահում, ես ինքս զգում եմ իմ հանդեպ շարքային քաղաքացու վստահության բացակայությունը, ինչը ո՛չ մեզ է պատիվ բերում, ո՛չ էլ երկրին:
– Հայաստանի գործարարները 99 տոկոսով ներկրման միջոցով են շահույթ ապահովում: Արտահանում գրեթե չկա: Այսպես շարունակվելու դեպքում մեր երկիրն ապագա կունենա՞, հնարավո՞ր է միայն ներկրմամբ երկիր պահել: Դուք՝ որպես գործարար, ձեր երեխաների, թոռների ապագան Հայաստանում տեսնո՞ւմ եք:
– Դուք գլոբալ խնդիրներից եք խոսում:
– Դե, Դուք տարիների փորձ ունեցող գործարար եք: Այս դեպքում Դուք պետք է ձեր փորձով, խորհուրդներով կիսվեք:
– Արտահանման և ներմուծման ծավալներն անհամեմատելի են: Ավելին՝ եղած արտահանումն էլ կանգնում է, որովհետև ինքը ձեռնտու չէ՝ հաշվի առնելով կոմունիկացիաները, դրամ, դոլար, եվրո փոփոխությունները, շրջափակումը, ինչն արդեն ձեռնտու չէ: Բայց երբեք հույսս չեմ կորցնում: Այսինքն՝ մի օր գալու ենք նրան, որ մեկը սկսելու է անել ու լավ է անելու: Ինչ վերաբերում է իմ թոռների ու երեխաների ապագային՝ ես ամեն ինչ անելու եմ, որ նրանք չգնան: Ես ինքս Հայաստանից գնացող չեմ: Քշեն էլ, չեմ գնա: Ամեն ինչ անելու եմ, որ իմ երեխաները, թոռները այստեղ ապրեն, սովորեն: Այ հենց այստեղ՝ Հայաստանում, Հայաստանի Հանրապետության մեջ: Ու դրա համար պատրաստ եմ ամեն ինչ անել: Ավելին՝ ինձնից կախված ամեն ինչ անելու եմ, որ իմ երեխան այստեղ արժանապատիվ ապրի:
– Սերժ Սարգսյանը տարբեր առիթներով ներդրողների է հրավիրում, բայց տարիներ առաջ Հայաստանում ներդրումներ կատարած գործարարները սկսել են իրենց դժգոհությունները աստիճանաբար երևակել: Սերժ Սարգսյանի հրավերը բավարա՞ր է Հայաստանում գործարարների կողմից ներդրում կատարելու համար:
– Այս առումով մենք ներդրողների հրավիրելու լուրջ պոտենցիալ ունենք: Տեսեք, ուրիշ երկրներում ներդրող հրավիրելու համար լուրջ պայմաններ է պետք ստեղծել, բայց քանի որ մենք ունենք սփյուռք, մարդիկ առանց այդ պայմանների էլ պատրաստ են գալ: Սփյուռքին Հայաստանը ձգում է: Բայց այստեղ այդ նույն եկողները դժգոհ են: Անձամբ ես նման մարդկանց ճանաչում եմ: Ինչի՞ համար են դժգոհ, որովհետև մոտեցումը այդ մարդկանց, բիզնեսին, բիզնես միջավայրին ճիշտ չի իրականացվում: Նույն հարկային, ստուգող մարմինները բոլորը ման են գալիս, որ մի բան տանեն ու գործարարին խեղճացնեն: Մեզ մոտ շատ հաճախ են օրենքները լրացման, փոփոխության ենթարկվում: Այսօր հարկային մարմինները մեզ դաշնակից չեն: Իրենք գործարարին դավադիր են տրամադրված, նրանք գործարարին դաշնակից չեն, այլ գործարարին ստուգող են: Իրենց հոգեբանությամբ՝ հանձինս գործարարների իրենց առջևում թշնամի, հանցագործ են տեսնում. մի մարդ, որն անընդհատ պետք է խաբի, և իրենք էլ պետք է բռնեն: Բայց հըլը եկեք մի հատ նստենք, տեսնենք՝ է՞ս կողմն է խաբում, թե՞ այն կողմն է խաբում: Ստուգո՞ղը, թե՞ գործարարը: Սա արդեն իրենով լուրջ խնդիր է:
– Ստեղծված իրավիճակի շարունակության դեպքում կարելի՞ է ասել, որ ինչպես մարդիկ են Հայաստանից ահագնացող տեմպերով արտագաղթում, այնպես էլ եղած բիզնեսը կբռնի արտագաղթի ճանապարհը:
– Ամեն ինչն էլ մտահոգիչ է: Թեկուզ Հայաստանից մեկ հոգու մեկնումն էլ պետք է լուրջ թեմա դառնա: Սկսած կառավարությունից, վերջացրած սովորական քաղաքացուց պետք է իրենք իրենց հարցնեն, թե ինչի համար գնաց այդ մարդը: Պետք է հարցումներ արվի, հասկացվի, թե ինչն էր պատճառը: Արտագնա աշխատանքի մեկնելը արդեն խնդիր է, իսկ այն հանգամանքը, որ մշտական են գնում,- մեկը բիզնեսն է թողնում գնում, մյուսը բիզնեսն է տանում,- դա արդեն գլոբալ խնդրի է վերածվում: Երբ յուրաքանչուրը ինքը իրեն հարց տա, այդ հարցի պատասխանը կստանա: Իսկ մենք պոտենցիալ ունենք, որ կարողանանք ցանկության դեպքում արտագաղթը կանխել: Ամեն օր յուրաքանչյուրը քնից արթնանալիս մի քիչ էլ ազգի, ժողովրդի մասին պետք է մտածի: Կապ չունի պետությունը ով է ղեկավարում, կապ չունի ընդդիմությունը ով է, կապ չունի նախագահն ու վարչապետը ովքեր են: Պետք է ընդամենը մտածել՝ էսօր ինչ արեցի իմ համար, ինչ արեցի պետության համար:
– Իսկ Դուք ձեր բիզնեսից, ԱԺ լիազորություններից բացի՝ ի՞նչ եք անում ժողովրդի համար: Կամ ձեզ մարդիկ ի՞նչ հարցերով են դիմում: Որպես մարդ, որ շփվում եք նրանց հետ, ի՞նչ եք զգում՝ այսօր ՀՀ շարքային քաղաքացին ի՞նչ խնդիր ունի:
– Այդ հարցերը այնքան բազմազան են, այնքան շատ: Չեմ ցանկանում դեպքերը առանձնացնեմ: Բայց հետևյալ կերպ պատասխանեմ: Մարդը հիվանդանոցում պառկած է, որին քիմիա է պետք, և հարազատները օգնության խնդրով դիմել են: Միաժամանակ օգնություն է խնդրում մի քաղաքացի, որը ցանկանում է բնակարանը վերանորոգել: Եթե այդ պահին հիվանդին օգնության ձեռք չմեկնեմ, գիտակցում եմ, որ նա կարող է այլևս չփրկվել: Բայց երբ վերանորոգման խնդիր ունեցողին առաջարկում եմ հերթով խնդիրները լուծել և հիվանդի խնդիրը լուծելուց հետո անցնել իրեն, պատասխանում է, թե դա ինձ հետաքրքիր չէ, տունս մնաց: Ուզում եմ ասել, որ յուրաքանչյուրը իր անձնականի մասին է մտածում: Մենք՝ յուրաքանչյուրս, պետք է մեր հոգեբանությունը փոխենք՝ սկսած շարքային քաղաքացուց, վերջացրած պաշտոնյայով կամ հակառակը:
– Հետևելով ստեղծված իրավիճակին՝ այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, որ Սերժ Սարգսյանն է որոշում ինչ իշխանություն պետք է ձևավորվի, ով ինչ բիզնեսով պետք է զբաղվի, դրանից ինչքան հարկ վճարի: «Լուսակերտը» վաճառելուց հետո ինքնե՞րդ ընտրեցիք հանքարդյունաբերության ոլորտը, թե՞ պարզապես Հայաստանում բիզնեսի այլ ճյուղ չկար՝ դա ընտրեցիք:
– Ձեր երևակայությունն ուժեղ է: Հանքարդյունաբերության բիզնեսով զբաղվելու որոշումը մեկ օրում չեմ կայացրել: 8 տարի առաջ եմ բազա ստեղծել, ուսումնասիրել: Իսկ այդ ժամանակ երկրի նախագահը Սերժ Սարգսյանը չէր: Այս բիզնեսը զարգացելու համար Հայաստանում կան լավ պայմաններ: Երբ ուսումնասիրում ենք դաշտը, տեսնում ենք, որ Հայաստանում այդ դաշտում շարունակական արտադրություն չի կազմակերպվել: Այսինքն՝ Հայաստանում առաջնային արտադրանք է ստացվել, իսկ վերջնականը՝ դրսում: Հիմա մեզ առաջարկվել է ստեղծել արտադրություն, որտեղ կկատարվի վերջնական արդյունք, որը և՛ աշխատանք, և՛ լրացուցիչ գումարներ է բերելու: Ինչպես նաև լուրջ հեղինակություն է բերելու պետությանը: Ավելին՝ որպես գործարար կարող եմ ասել, որ այս բիզնեսը ավելի շահութաբեր է: Ավելին չեմ ցանկանում խոսել, որովհետև դեռևս այն վերջնական տեսքի բերված չէ: Իսկ որ շատ լուրջ բիզնես է՝ միանշանակ է, և շուտով դրա մասին կխոսենք:
