Կորոնավիրուսի տնտեսական հետևանքները չեզոքացնելու նպատակով ՀՀ կառավարությունը ձեռնարկում է համապատասխան միջոցառումներ տնտեսության տարբեր ոլորտների վերաբերյալ, սկսած գյուղատնտեսությունից վերջացրած վարկային ու հարկային արտոնություններով։ ՀՀ կառավարության քայլերի, դրանց արդյունավետության, կորոնավիրուսի համաճարակից հետո տնտեսության հնարավոր վնասների չափի ու տնտեսական ճգնաժամի մասին «Առաջին լրատվական»-ը զրուցել է տնտեսագետ, տնտեսական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Գագիկ Վարդանյանի հետ։
– Պարոն Վարդանյան, կորոնավիրուսային համաճարակի այս պայմաններում ՀՀ տնտեսությունը չի կարող զերծ մնալ վնասներից: Դուք՝ որպես տնտեսագետ, ի՞նչ կանխատեսումներ կարող եք կատարել:
– Համաշխարհային տնտեսության ներկայիս անկումը նշանակալիորեն տարբերվում է, օրինակ, 2008 թ. ճգնաժամից, որի ազդեցությունը Հայաստանում դրսևորվեց 2009 թվականին՝ 14.1% ՀՆԱ-ի նվազումով: Ներկայիս տնտեսական անկումը հնարավոր է, որ վերաճի համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի: Տնտեսական անկումները հաճախ տեղի են ունենում աստիճանաբար, այլ ոչ թե անակնկալ, ինչը կառավարություններին և գործարար հատվածի առաջնորդներին տալիս է որոշակի ժամանակ աճի վերականգնմանը հարմարվելու համար: Կորոնավիրուսի համավարակը (դրանով պայմանավորված՝ սոցիալական հեռավորության պահպանման անհրաժեշտության առաջացումը), սակայն, ստիպեց դադարեցնել տնտեսական գործունեությունը, նախ Չինաստանում, ապա Եվրոպայում և ԱՄՆ-ում (որոնց ընդհանուր բաժնեմասը 2019 թ. կազմել է աշխարհի ՀՆԱ-ի 55%-ից ավելին), խափանեց ապրանքների առաքման հսկայական համաշխարհային շղթան:
Հայաստանում նույնպես ձեռնարկվեցին համապատասխան քայլեր. արգելվեց տնտեսական գործունեության որոշ տեսակներով զբաղվելը: Այսպիսով, Հայաստանի, ինչպես որ ցանկացած այլ երկրի, տնտեսության վրա ազդեցությունը երկակի է. ներքին տնտեսական ակտիվության անկում և արտաքին գործոնների ազդեցություն:
Կանխատեսումների առումով հարկ է նկատել, որ դրանց շուրջ մեծ է անորոշության գոտին: Ակնհայտ է, որ տնտեսական անկումն անխուսափելի է: Որքան էլ որ լինի տնտեսական անկումը, այն կլինի կարճատև, ինչի մասին հայտնել է ամերիկյան խոշորագույն ներդրումային բանկերից մեկը՝ Bank of America-ն, իսկ օրերս՝ նաև ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարը: Այդ կանխատեսումները կամ գնահատումները կիրականան, եթե մնացած աշխարհում 2-3 ամսում հաղթահարվի համավարակը, քանի որ միայն Չինաստանում արտադրությունների վերականգնումը չի կարող լրացնել առաքումների համաշխարհային շղթաներին հասցված վնասը:
– Մենք շահած դուրս կգա՞նք այս իրավիճակից, գոնե տնտեսական ճգնաժամի մեջ չհայտնվելով, թե՞ կհայտնվենք խոր տնտեսական ճգնաժամի մեջ:
– Ոչ մի երկիր շահած չի կարող դուրս գալ ստեղծված իրավիճակից: Եթե ոչ ճգնաժամ, ապա նշանակալի անկում կլինի 2-րդ, 3-րդ եռամսյակներում, իսկ 4-րդում որոշակի աճ կարող է գրանցվել: Չնայած դրան, տարվա կտրվածքով պետք է սպասել 4-5 %-ի անկում: Տնտեսական անկումները հաղթահարելի են, անդառնալի են մարդկային կորուստները:
– ՀՀ կառավարությունը հաստատել է կորոնավիրուսի տնտեսական հետևանքների հակազդման միջոցառումները: Որքանո՞վ են դրանք հիմնավորված, ինչպե՞ս կգնահատեք քայլերի արդյունավետությունը: Դրանք բավարա՞ր են արդյոք տնտեսությունը ճգնաժամից զերծ պահելու համար:
– Մարտի 26-ին ՀՀ կառավարությունը հաստատել է կորոնավիրուսի տնտեսական հետևանքների հակազդման միջոցառումները, որոնցով նախատեսվում է կիրառել ընդարձակ գործիքակազմ՝ սկսած տնտեսավարողների մոտ կանխատեսվող ընթացիկ իրացվելիության հետ կապված ռիսկերի մեղմումից, աշխատատեղերի պահպանումից մինչև նպատակային վարկերի համաֆինանսավորում՝ տոկոսադրույքի սուբսիդավորման ձևով: Հատկանշական է, որ առանձնահատուկ ուշադրության է արժանացել փորք և միջին ձեռնարկատիրական (ՓՄՁ) ոլորտը, և թիրախավորվել են հավանական խոցելի ոլորտները: Ձեռնարկված քայլերը միանգամայն հիմնավորված ու տրամաբանական են: Ինչ վերաբերում է դրանց արդյունավետությանը, ապա ժամանակը ցույց կտա: Շատ բան կախված կլինի նաև տնտեսավարող սուբյեկտներից: Կառավարությունը չի կարող ամբողջ բեռը վերցնել իր վրա: Մասնավոր հատված պետք է դրսևորի ինքնակազմակերպվածության և սոցիալական պատասխանատվության աննախադեպ բարձր մակարդակ: Այդ տեսակետից կարող է օգտակար լինել միջազգային փորձը: Այսպես, օրինակ, աշխարհի խոշորագույն հյուրանոցային ընկերության՝ Marriott-ի ղեկավար Արնի Սորենսոնը հայտարարել է. «2020 թ. ես աշխատավարձ չեմ ստանա, իսկ գործադիր թիմը կստանա 50%-ով պակաս աշխատավարձ»: Walmart-ը կորոնավիրուսի ֆոնին կվարձի 150 000 օրավարձով աշխատողների, իսկ աշխատողներին կտրամադրի 550 մլն դոլարի բոնուսներ՝ դրամական պարգևավճարների ձևով: Walmart-ի փոխնախագահ Դեն Բարտլետը հայտարարել է, որ դիմել են ռեստորանային և հյուրընկալման ինդուստրիայի մարդկանց, որպեսզի նրանց աշխատանքով ապահովեն: Այդ աշխատատեղերը կլինեն ժամանակավոր, սակայն դրանք կարող են դառնալ մշտական:
Ուրախալի է, որ մեզանում էլ արդեն հանդիպում են նման օրինակներ: «Պանտերա» ընկերության սեփականատեր Վահե Դարբինյանը հայտարարել է, որ պատվերների կրճատման պայմաններում ընկերության աշխատողները համաձայնել են շարունակել աշխատանքը, իսկ ստացված հասույթը որոշել են բաշխել բոլորին հավասար:
Ինչ վերաբերում է տնտեսությունը ճգնաժամից զերծ պահելուն, ապա ՀՀ կառավարության միջոցառումները միտված են հնարավորինս մեղմելու հետևանքները, քանզի ոչ մի կառավարություն ի զորու չէ կանխելու որևէ ճգնաժամ:
– Ըստ Ձեզ, Հայաստանի տնտեսության ո՞ր ճյուղերն առավել շատ կտուժեն համաճարակից:
– Համաշխարհային զարգացումները կանդրադառնան նաև Հայաստանի տնտեսության վրա: Նախ, հիմնովին կփոխվի մարդկանց ու երկրների վարքագիծը հատկապես զբոսաշրջության, ուղևորությունների առումով: Ահա, թե ինչու:
Զբոսաշրջային խոշոր 3 երկրներում (Իտալիա, Իսպանիա, Ֆրանսիա) կորոնավիրուսով վարակվածների թիվը կազմում է ամբողջի 30 %-ից ավելին, մահացության՝ 60 %-ը: Սա է զբոսաշրջության արդյունաբերության (ինդուստրիա՝ Industria) պերճանքն ու թշվառությունը: Հետևաբար, զբոսաշրջությունը դեռ երկար ժամանակ անկում կապրի:
Մինչդեռ, ըստ որոշ կանխատեսումների, 2025թ. այդ ոլորտում ներդրումները պետք է կազմեին 1.3 տրիլիոն դոլար, իսկ շուկայի ծավալը պետք է հասներ 11.3 տրիլիոն դոլարի: Հենց այդ ոլորտում էլ կգրանցվի նշանակալի անկում նաև Հայաստանում: 2009 թ., չնայած նշանակալի անկմանը, գյուղատնտեսությունը, ձկնորսությունը, ձկնաբուծությունը և հանքագործական արդյունաբերությունը, այդուհանդերձ, որոշակի աճ ապահովեցին: Կարծում եմ՝ նույնպիսի վիճակ կլինի նաև ներկայումս: Նշանակալի կլինի սոցիալական սպառման անկումը, հետևաբար, ռեստորանների, հյուրանոցների համար դժվար ժամանակներ են սպասվում, հիմնականում պայմանավորված սոցիալական հեռավորության պահպանման անհրաժեշտությամբ: Այս ոլորտում էլ ավելի ընդգծված կդրսևորվի ներկայիս և 2009 թ. ճգնաժամի տարբերությունը. հյուրանոցների և ռեստորանների մասով աճը 2009 թ. կազմել էր 123.5%: Անկումը նշանակալի կլինի շինարարության, տրանսպորտի, ֆինանսական գործունեության ոլորտներում:
– Կորոնավիրուսի համավարակից հետո, ՀՀ տնտեսությունն ի՞նչ վիճակում կհայտնվի: Ի՞նչ պատկեր կունենանք աղքատության, գործազրկության առումով:
-Հարցի առաջին հատվածի վերաբերյալ պատասխանը կախված է այն բանից, թե ինչ պատասխաններ կարող ենք տալ հետևյալ հարցադրումներին. Իսկ Հայաստանն ի՞նչ հնարավորություններ, տնտեսական ի՞նչ ներուժ ունի:
Հայեցակարգային ի՞նչ մոտեցումներ են մշակվել երկարատև հեռանկարի համար: Ակնհայտ է, որ ՀՀ արտաքին առևտուրը որոշ վնասներ կկրի: Նավթի գնի անկումից Հայաստանը հազիվ թե կարողանա էական օգուտ քաղել: Այլ հարց է, թե Հայաստանն ի վիճակի՞ է արդյոք մեծացնել այն ապրանքների առաքումների ծավալը, որոնց արտադրությունը մյուս երկրներում կամ կրճատվել է, կամ դադարեցվել: Այս առումով, Չինաստանի փորձագետները ենթադրում են, որ մրցակիցների համեմատ, տեղական արտադրողների համար նվազագույնը մի քանի ամսվա հնարավորություն է առաջացել: Դա հատկապես վերաբերում է բժշկական սարքավորումներին և դեղամիջոցներին, որոնց պահանջարկը սրընթաց աճել է ամբողջ աշխարհում: Դրանց արտադրությունը, ներքին կարիքների բավարարման համար, հունվար- փետրվարին խիստ աճել էր: Ներկայումս այդ արտադրանքն առաքվում է արտասահման: Այսինքն՝ նախքան արտահանման մասին մտածելը, սովորաբար, բարձրացվում է սեփական արտադրանքի մրցունակությունը ներքին շուկայում:
Հաշվի առնելով ՀՀ տնտեսության տեխնոլոգիական հենքը, տեխնոլոգիայի կլանման ազգային կարողության և միկրոմակարդակում նորարարական կարողությունների ցածր մակարդակը, կարելի է ասել, որ առանձնապես մեծ սպասելիքներ չեն կարող լինել համավարակի հաղթահարումից հետո: Որոշակի սոցիալական լարվածություն կառաջանա գործազրկության մակարդակի անխուսափելի բարձրացմամբ, ինչն էլ կհանգեցնի աղքատության մակարդակի նույնչափ բարձրացմանը:
– Շնորհակալ եմ հարցազրույցի համար:
