«Միակ ուժը, որը շահագրգռված է Արցախի մարդասիրական օգնության դադարեցմամբ, Բաքուն է: ԱՄՆ կառավարությունը բնական թշնամանք չունի Արցախի ականազերծման դեմ: Ականազերծումը երկար տարիներ եղել է Միացյալ Նահանգների գլոբալ առաջանահերթություններից մեկը: Պարզ տրամաբանություն է. եթե ընդհանուր բանաձևից հանենք Ադրբեջանի դիրքորոշումը՝ օգնությունը կշարունակվի, քանի որ այն շատ ուժեղ աջակցություն ունի Կոնգրեսում»:
Վերջին օրերին հայկական մամուլում շատ է քննարկվում այն տեղեկությունը, որ ԱՄՆ կառավարությունը որոշել է դադարեցնել Արցախի տարածքում իրանացվող ականազերծման աշխատանքների ֆինանսավորումը: Իրականում այս տեղեկությունը վերապահումներով կարելի է նորություն անվանել, քանի որ այս որոշման մասին Ամերիկայի Հայ դատի գրասենյակը, հայ փորձագետները ահազանգել են դեռևս նախորդ տարվա ամռանը: Այժմ խոսքն, ըստ երևույթին, ավելի պաշտոնական բնույթի տեղեկության մասին է: Բայց այժմ էլ պետք է ընդգծել, որ որոշումը դեռևս վերջնական չէ: Այս մասին հայտարարել է Ամերիկայի Հայ դատի հանձնախմբի գործադիր տնօրեն Արամ Համբարյանը: «Առաջին լրատվական»-ի խնդրանքով նա պատասխանել է թեմային առնչվող մի շարք կարևոր հարցերի:
Խոսքը ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության` USAID-ի կողմից ֆինանսավորվող և երկար տարիներ «The HALO Trust» կազմակերպության կողմից Լեռնային Ղարաբաղում իրականացվող մարդասիրական ականազերծման ծրագրի մասին է, որի շրջանակներում բազմաթիվ մարդկանց կյանքեր են փրկվել: Հարկ է նկատել, որ Միացյալ Նահանգները Հայաստանի Հանրապետությունից հետո աշխարհում միակ պետությունն է, որն ուղիղ ֆինանսական օգնություն է հատկացնում Արցախին, և այս առումով ամերիկյան ֆինանսավորման դադարեցումն, իհարկե, լավ լուր չէ, եթե հաշվի առնենք, որ ըստ Արցախի արտգործնախարարության մեկնաբանության՝ մարդասիրական ականազերծման աշխատանքներն Արցախում դեռևս ավարտված չեն, և պահպանվում են բնակչության համար ականներով պայմանավորված վտանգները:
Թրամփի վարչակազմի այս որոշումը տարատեսակ ենթադրությունների ու սպեկուլյացիաների առիթ դարձավ՝ հարցին տալով նաև քաղաքական երանգներ: Ամերիկացի հեղինակավոր վերլուծաբան, Վաշինգտոնի Միջազգային խաղաղության Քարնեգի հիմնադրամի «Ռուսաստան և Եվրասիա» ծրագրի առաջատար գիտաշխատող Փոլ Սթրոնսկին (Paul Stronski) դեռ նախորդ տարվա օգոստոսին «Առաջին լրատվական»-ի հարցազրույցում առաջ էր քաշել այն վարկածը, որ Արցախի ֆինանսական աջակցության կասեցումը Թրամփի պատասխանն է Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի՝ Սիրիա մարդասիրական առաքելություն ուղարկելու որոշմանը: Նա ընգծել էր, թե Հայաստանը ռուսական առաքելության շրջանակներում Սիրիա է ուղարկել ԱՄՆ-ի կողմից և «ամերիկացի հարկատուների փողերով մարզված» ականազերծողներին:
Եղել են նաև պաշտոնական մեկնաբանություններ: Կոնգրեսականների հարցումներին ի պատասխան՝ ԱՄՆ պետքարտուղարի օգնական Մերի Թեյլորն ու USAID-ի տնօրենի օգնական Ռիչարդ Փարկերը պատասխան նամակում նշել են, որ 2017 թվականից ի վեր Լեռնային Ղարաբաղի խաղաղ բնակչության շրջանում ականներից որևէ զոհ չի եղել, և այժմ քննարկվում է օժանդակության նոր հնարավորություն, մասնավորապես՝ բնակչության նախապատրաստումը խաղաղության:
Ավելի վաղ՝ մարտի 11-ին, ԱՄՆ Կոնգրեսի Ներկայացուցիչների պալատի 75 անդամ նամակով դիմել էին Արտաքին հատկացումների հարցերով ենթահանձնաժողովի ղեկավարությանը՝ կոչ անելով 2021 թ. բյուջեում նախատեսել ֆինանսական միջոցներ՝ Արցախում ականազերծման և ռեաբիլիտացիոն աշխատանքների շարունակականությունն ապահովելու, ինչպես նաև Հայաստանին հատկացվող օգնությունն ընդլայնելու համար: Արցախի համար ամերիկացի կոնգրեսականները 1,5 մլն դոլար են խնդրում լիազոր մարմիններից:
Իսկ Արամ Համբարյանն ասել է, որ Արցախի ականազերծման ծրագրին վերաբերող որոշումը դեռևս վերջնական չէ. «Վերջնական որոշումը կկայացվի իշխանության գործադիր և օրենսդիր ճյուղերի փոխգործակցության արդյունքում: Վերջնական որոշումն ի հայտ կգա առաջիկա շաբաթների, ամիսների ընթացքում, երբ սկսվի 2021 թ. Օտարերկրյա պետություններին օգնության տրամադրման մասին օրինագծի (Foreign Aid Bill) մշակումը»:
Թեմայի շուրջ «Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է Ամերիկայի Հայ դատի հանձնախմբի գործադիր տնօրեն Արամ Համբարյանը:
– Պարոն Համբարյան, այս թեմայի առնչությամբ մեզ առաջին հերթին հետաքրքրում է այն հարցը, թե ինչո՞ւ Միացյալ Նահանգների կառավարությունը որոշեց դադարեցնել Արցախի օգնության ծրագիրը: Ո՞րն է պատճառը:
– Վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում՝ թե՛ Քլինթոնի, թե՛ Բուշի, թե՛ Օբամայի հիմա էլ՝ Թրամփի օրոք, Միացյալ Նահանգների գործադիր իշխանությունը միշտ էլ ընդդիմացել են Արցախին ամերիկյան օգնություն տրամադրելու ծրագրին: Այս ծրագիրը սկսվել է 1998 թվականին և դրա նպատակը մարդասիրական օգնությունն էր, օրինակ՝ նյութական օգնություն առողջապահական ոլորտին, մաքուր ջրի խնդրի լուծում, իսկ արդեն այսօր՝ ականազերծման աշխատանքներ: Իշխանության գործադիր ճյուղը միշտ էլ ընդդիմացել է այս ծրագրին, և Կոնգրեսն է, որ սկսել է այն ու ապահովել դրա շարունակականությունը ավելի քան 20 տարի: Այս իմաստով սա նոր զարգացում չէ:
Նորությունն այն է, որ Թրամփի օրոք գործադիր ճյուղի հարձակումը, ճնշումները ծրագրի վրա ավելի ծանր են, քան նախորդ վարչակազմերի օրոք: Եվ բոլոր պատճառները տանում են դեպի Բաքու, Արցախի մարդասիրական օգնությունը կանգնեցնելը Բաքվի քաղաքական առաջնահերթությունն է: Տարիներ շարունակ ԱՄՆ կառավարությունը դիմակայել է Ադրբեջանի ճնշումներին՝ ընդդեմ այս մարդասիրական ծրագրի օգուտների ու նաև խաղաղության մեջ արվող այն ներդրումների, որոնք բխում են այդ ծրագրից:
– Նկատի ունեք՝ սրա պատճառը կարող է Ադրբեջանի կառավարության ճնշո՞ւմը լինել:
– Ես նկատի ունեմ, որ միակ ուժը, որը շահագրգռված է Արցախի մարդասիրական օգնության դադարեցմամբ, Բաքուն է: Միացյալ Նահանգների կառավարությունը բնական թշնամանք չունի Արցախի ականազերծման դեմ: Ականազերծումը երկար տարիներ եղել է Միացյալ Նահանգների գլոբալ առաջանահերթություններից մեկը: Պարզ տրամաբանություն է. եթե ընդհանուր բանաձևից հանենք Ադրբեջանի դիրքորոշումը, Ադրբեջանի շահը՝ օգնությունը կշարունակվի, քանի որ այն շատ ուժեղ աջակցություն ունի Կոնգրեսում: Հիշեք, որ 2017-ին և 2019-ին երկու օրենսդրական ուղղում է անցկացվել, նախորդ տարի Ներակայացուցիչների պալատի և Սենատի 100 անդամներ իրենց աջակցությունն են հայտնել Արցախի ականազերծման ծրագրին USAID-ին ուղղված նամակում, իսկ այս ամիս նամակով հանդես եկավ 70-ից ավելի կոնգրեսական՝ կոչ անելով շարունակել ծրագիրը: Այնպես որ, ծրագիրը շատ մեծ աջակցություն ունի, և միակ դիմադրությունը Բաքվի կողմից է: Թրամփի վարչակազմը կարող էր գտնել այդ մի քանի միլիոն դոլարը, եթե խնդիրը զուտ փողը լիներ: Բայց սա փողի խնդիր չէ, սա քաղաքական խնդիր է:
– Քարնեգի հիմնադրամի փորձագետ Փոլ Սթրոնսկին նույնպես քաղաքական դրդապատճառներ է նշում՝ ասելով, թե Թրամփի այս որոշումը կապված է Սիրիա հայկական հումանիտար առաքելություն ուղարկելու որոշման հետ:
– Կան նաև այլ վարկածներ՝ կապված Իրանի հետ, կապված Ադրբեջանի հետ և դրանք կարող են ճշմարիտ լինել: Բայց այն, ինչ հաստատ ճիշտ չէ, Թրամփի պաշտոնական բացատրությունն է, թե պատճառը բյուջետային կամ վարչական փոփոխություններն են, և այդ գումարը պիտի հատկացվի այլ առաջնահերթությունների: Եթե պատճառը ձեր ասածն է կամ մեկ այլ վարկած, ապա Թրամփի վարչակազմը պետք է բացատրի իր որոշման պատճառները և ոչ թե ձևացնի, թե սա պարզապես բյուջետային խնդիր է: Դա լուրջ չէ: Գումարը, որի մասին խոսում ենք, այնքան փոքր է, որ այդ բացատրությունը չի կարող համոզիչ լինել:
– Իսկ ունե՞նք արդյոք իրական շանսեր փրկելու Արցախի ականազերծման ծրագիրը կոնգրեսականների աջակցության միջոցով կամ այլ ճանապարհներով:
– Մենք անելու ենք ամեն ինչ այս ծրագիրը փրկելու համար: Սա կյանքեր փրկող ծրագիր է, սա ներդրում է խաղաղության մեջ և եթե այն չեղարկվի՝ մենք կվճարենք խաղաղ բնակիչների՝ գյուղացիների և երեխաների կյանքերով: Մենք դա թույլ չենք տա:
– Դուք ասել եք, որ որոշումը դեռ վերջնական չէ: Այսինքն՝ Դուք հավատում եք, որ կարելի է ինչ-որ բան փոխել:
– Կարծում եմ՝ դուք ծանոթ եք մեր համակարգին. Կոնգրեսն ընդունում է ֆինանսական հատկացումների օրինագիծը, հետո նախագահը հաստատում է այն: Այս գործընթացում կողմերից յուրաքանչյուրը մեծ իշխանություն և ուժ ունի և միաժամանակ՝ կողմերից ոչ ոք 100 տոկոսանոց իշխանություն չունի: Գործադիր իշխանությունը շատ հստակ ցույց է տվել իր դիրքորոշումը և հիմա պարտավոր է նույն հստակությամբ բացատրություն տալ: Սա բավական բարդ պրոցես է, որը դեռ չի ավարտվել: Հարկավոր է մի շատ կարևոր բան հասկանալ՝ գործադիր իշխանությունը միշտ էլ դեմ է եղել օգնության ծրագրին և եթե նրանք կարողանային սպանել այն, ապա դա կանեին 20 տարի առաջ: Նրանք միշտ էլ դեմ են եղել: Սա բավական ծանր հարձակում է, բայց նրանք նախկինում էլ են դեմ եղել, սա նորություն չէ:
– Եթե ականազերծման ֆինանսավորումը դադարեցվի՝ պե՞տք է արդյոք ակնկալենք մարդասիրական այլ ծրագրեր Միացյալ Նահանգների կողմից:
– Դա այն կարևոր հարցերից է, որը մենք այժմ քննարկում ենք, բայց այս պահին մեր գլխավոր նպատակը Արցախը ականներից ազատելն է:
