Որո՞նք են մտքի հոսքերը ՀՅԴ-ում

Դաշնակները պետք է սպասեին 1919 թվականի աշնանը Երևանում` Հայաստանի հանրապետության սրտում, կազմակերպված ՀՅԴ -ի IX համագումարին, որպեսզի վերջ դնեին քաղաքական կտրուկ իրարանցումների և միջնաժամկետ իրագործման նպատակների պատճառով առաջացած հիասթափության, ողբերգության և քաոսի ժամանակաշրջանին: Բայց, միաձայն ունենալով գերնպատակ, այն է՝ ստեղծել ազատ, անկախ, միավորված, ժողովրդավարական և սոցիալիստական Հայաստան, հակառակը,բացահայտում են, որ կան ներքին տարաձայնություններ ինչպես պետության լեգիտիմացման, այնպես էլ քաղաքական ռեժիմի ստեղծման հարցերում: Որպեսզի պահպանեին ազատագրման շարժման միասնությունը դաշնակները ընտրեցին  փոխզիջման ճանապարհը: Այսպիսով, Հայաստանի ազատագրումը միավորում է մշակութային հեղափոխության գաղափարի բոլոր միտումները` հիմնված հայերի փրկության և հայոց հողի գաղութացման սկզբունքների վրա: Այս մկիտումները հիմնավորում են իրենց Հայաստանի ստեղծումը` հիմնվելով հեղափոխության առաջնորդների բարի կամքի, ազգային ինքնորոշման, միջազգային իրավունքի ձեռքբերման վրա և վերջապես այն պատմական իրավունքների, որոնք կապում են հայ ազգին իրենց հողին: Միքայել Վարանդյանի և Նիկոլ Դումանի, Սիմոն Զավարյանի և Ռոստոմի միջև եղած տարբերությունները ոչ այդքան մեծ են, որքան որ թվում է իրենց խոսքի տոնայնության մեջ:

Այնուամենայնիվ, այս միանշանակ եզրակացության վրա կանգ առնելը կնշանակեր մեծ սխալ գործել գնահատման հարցում: Քանի որ իրականում ՀՅԴ-ն իր զարգացման ամբողջ ընթացքում չի դադարել համընդհանուր և առանձնահատուկ մտքերի միջև տարաձայնությունների թատերաբեմ լինել,  որի համար ամենից առաջ կարևոր է Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության ճանաչումը, դաշնակ սոցիալիզմի էթիկայի մարմնավորումը, որը նույնիսկ ներառված է վերջնարդյունքների մեջ:

«Հայաստան» անունը խորհրդանշում է այս կուսակցական միասնությունը: Բայց, երբ խոսքը վերաբերում է տարածքի լեգիտիմացմանը, տարաձայնություններ են առաջանում: Իրականում ո՞ր «Հայաստան»-ի մասին է խոսքը. Օսմանյան Հայաստա՞ն  Ռուսական Հայաստա՞ն, վերամիավորված Հայաստա՞ն: Ավելին, Հայաստան անվանումը չի ենթադրում ոչ իրավական դաշտ, ոչ էլ ռեժիմ: Հայաստան ասելով հասկանում ենք պետություն-ազգ թե՞ մի ազգային միություն`միակցված ազատ աշխարհի համադաշնությանը: Խոսքը հանրապետական վարչակարգի մասին է,  թե՞ կոմունիստական  ռեժիմի: Առաջնորդները որոշումներ չեն կայացնում, քանի որ Քրիստափոր Միքայելյանը երբեք որոշումներ չի կայացրել և նրանք նախընտրում են իրական և առասպելական Հայաստանի համապատասխանեցման ուղին, որը ոմանց համար ժամանակակից և որոշիչ ձեռքբերում է, ոմանց համար էլ ավանդականի և հոգևորի միասնությունն է: Իր կազմավորման օրից դաշնակցականությունը գտնվել է ժամանակակիցի և ավանդականի, ժողովրդավարության և ազգային պատկանելության, աշխարհիկ և կրոնական կյանքի կես ճանապարհին:

ՀՅԴ-ն, որպես էդպիսին, կուսակցությու՞ն է, թե՞ կազմակերպություն: Ռոստոմականների և վարանդյանականների համար դա հասարակական ձևափոխման կուսակցություն է: Զավարյանականների և Դումանիստականների համար դա ժողովրդական և ազգային կազմակերպություն է: Իրականում, Քրիստափոր Միքայելյանը «միջազգային հայ» գաղափարի հիմնադիրն է: Ինչպես Մարքսը 1889 թվականին ստեղծեց առաջին միջազգային սոցիալիզմ գաղափարը` երկրորդ միջազգային սոցիալիզմի գաղափարի նախատիպը, այնպես էլ Քրիստափոր Միքայելյանը ստեղծեց միջազգային հայ գաղափարը, որը սփռված է ամբողջ աշխարհով մեկ` նախկինում Թուրքիայում, Ռուսաստանում, Եվրոպայում և Ամերիկայում, ներկայումս` հաստատված հինգ մայրցամաքների ավելի քան 40 երկրներում: Այսպիսով, այս միջազգային հայ գաղափարի հիմքում քննարկելու և մեկնաբանելու  բազում թեմաներ կան: Այստեղ զարմանալու ոչինչ չկա. Դաշնակների ազատագրական շարժման հիմքում ընկած է հայերի երկու ինքնությունների միակցությունը: Որպես ժողովրդավարական շարժում ՀՅԴ-ն համարում է, որ պատմության շարժիչ ուժը այլևս կրոնը չէ, այլ ժողովուրդը: Նա վեր է դասում քաղաքական իրավունքը կրոնական պարտականություններից: Այն անձանց համար, ովքեր հարում են այս ժողովրդավարական  գաղափարին, ազգային խնդիրը լուծելու գաղափարով ոգեշնչված բոլոր քաղաքական շարժումներից ՀՅԴ-ն նշանակում է Հայ դատի պաշտպանության առաջնորդին: Որպես ինքնության համար մղվող շարժում  ՀՅԴ-ն կապում է հայ հոգևոր ավանդույթը և հիշողությունը կրոնի և լեզվի հետ և այդ համակցությունը ներկայացնում որպես պաշտպանության միջոց: Բայց սա այլևս հայդատականություն չէ, այլ պանդաշնակցականություն:

Ներքին պայքարները, իրենց կողմից առաջ բերված ուժի կիրառման լեգիտիմության հարցից զատ, առաջացնում են ինքնության վեճեր, որտեղ ժողովրդավարական հայդատականությունը, մոդեռնիզմը և աշխարհիկ կյանքի ջատագովները ընդդիմանում են պանդաշնակցականության, տոտալիտարների, ազգային ինքնության և կրոնի ջատագովներին: Մի խոսքով, ՀՅԴ-ն, լինելով պառակտման բեռի տակ, դեռևս այդքան հաջող ձևով չի սկսել անջատել քաղաքականությունը կրոնից, պատմությունը`հուշերից, ինչպես այն, անկախ ճնշումներից, կարող է ապրել և զարգանալ այնքան երկար ժամանակ ինչպես հայդատականության մեջ համակեցող ռացիոնալիզմը, անհատականությունը, ավանդականությունը և միստիցիզմը.

Բայց որոնք ե՞ն ՀՅԴ-ի ներսում գոյություն ունեցող գաղափարական հոսանքները: Հարցը բարդ է, քանի որ ՀՅԴ էկոհամակարգում ինստիտուցիոնալացման հոսանքները պարտադիր չեն, քանի որ սրանք գոյություն չունեն: Եվ այնուամենայնիվ, Քրիստափորիզմը եռակի սինթեզի արդյունք է համակենտրոն եռակի շրջանակից: Առաջին շրջանը վերաբերում է բազմազանությանը հեղափոխության հայրերից ժառանգած գաղափարներ. Խաչատուր Աբովեան և նոր ինքնություն; Միքայել Նալբանդյան և հեղափոխություն մարդկանցից; Խրիմյան Հայրիկը և ազգային կարգը; Գրիգոր Արձրունին և արդիականություն, անհատականություն; վերջապես Րաֆֆին և սակրալիզացիան տարածք: Քրիստափորիզմը պարունակում է լիբերալիզմից բաղկացած երկրորդ շրջան Կանտյան, հայ քրիստոնեություն, ռուս պոպուլիզմ և եվրոպական մարքսիզմ: Վերջապես, երրորդ համակենտրոն շրջապտույտը՝ Քրիստափորիզմը առանձնանում է Զավարյանիզմ (Խրիմյան Հայրիգ և սինթեզ՝ լիբերալիզմի և Քրիստոնեություն), վարանդիանիզմ (Գրիգոր Արձրունի և սինթեզ լիբերալիզմը և մարքսիզմը) ռոստոմիզմ (Միքայել Նալբանդյան և սինթեզ մարքսիզմի և պոպուլիզմի միջև) և Դումանիզմ (Րաֆֆի և քրիստոնեության և պոպուլիզմի միջև սինթեզ): Այսպիսով ստացվում է Քրիստափորի անիվ, որը հիմնված է ութ հոսանքների վրա, որոնց կենտրոնում գտնում է ֆեդերացիայի հիմնադիրը.

Ավանդապահները. Հոգևորականները (կես Զավարյանական, կես Դումանիստական)

Դաշնակցական ավանդականությունը հնագույն ներքին հոսանքն է: Լայնորեն հաստատված Օսմանյան Հայաստանում և հետագայում Մերձավոր Արևելքում՝ այն վերարտադրում է այն հատկանիշները, որոնք նրան տալիս են սառեցված հոսանքի տեսք, որը քիչ մտահոգված է փոփոխություններով և արդիականությամբ: Եկեղեցուն կցված՝ ավանդապաշտները զգայուն են զգում ցամաքի, ծայրամասերի և Թուրքիայի դեմ պայքարի համար:

Ավանդական հոսանքն իր ներգրավվածությունն է գրանցում Խրիմյան Հայրիկի արմատականության մեջ: Հայ ազատագրումը հիմնված է կրոնական առասպելների վրա, որտեղ հնագույն շրջանի հերոսներին հիշատակումները ծառայում են արդարացնելու այսօրվա մարտիկների գործողությունները: Եկեղեցու հետ հարաբերությունները (երեկ՝ Էջմիածին, այսօր՝ Անթիլիաս) առանձնահատուկ սերտ են: Նրանց համար Քրիստափորը երբեք չի կռվել Եկեղեցու համար, ըստ նրա, համարվել է «սուրբ հայկական հաստատություն»: Դրանք հիմնված են քրիստոնեական համերաշխության վրա և հայ-թուրքական կամ հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը ընկալում են որպես կրոնական պատերազմի  փոխակերպում: Նրանց համար ՀՅԴ-ն կարող էր դառնալ Հոգևորականների քաղաքական բազա: Արաբոն, Անդրանիկը, Սերոբը, Արմեն Գարոն, Սարգիս Մինասյանը, Սեպուհը, բայց նաև Հրաչ Փափազյանը, Բաբկեն Փափազյանը, Մուշեղ Իշխանը, Երվանդ Բամբուկյանը, Պենո Դոնտյանը, Մկրտիչ Մկրտիչեանը Մկրտչյանը և Հակոբ Տեր Խաչատուրյանը մերձեցման լուրջ ջատագովներն են ՀՅԴ, քանի որ ՀՅԴ-ն հավատի կրող է: ՀՅԴ-ն պետք է մնա հայկական հողին կից գյուղացիների այս կուսակցությունը, հողը, որը անմահացնում է նախնիների հայկական անցյալը, ավանդույթի և ճշմարտության միակ երաշխավորը: Հակա-մոդերնիստները, հակա-արևմտյանները, ավանդապաշտները դեմ են Լուսավորության (Lumières) և 1789 թվականի Հեղափոխության գաղափարներին, ընկալվում են որպես Արևմուտքի արտադրանք, որոնք եկել էին ոչնչացնելու համայնքների սոցիալական հավասարակշռությունը: Նրանք նաև դեմ են ազգի արևմտյան մեկնաբանություններին և նախընտրում են առասպելական հայրենիքի գաղափարը, քանի որ այն իրեն կցվում է երկրին և անհատին համարում է որպես բնական կարգի ենթակայության տակ: Մենք այդ դեպքում ավելի շատ խոսում ենք հայրենասիրության, քան ազգասիրության: Այս հոսանքը չի հասկանում սովորույթների աշխարհիկացման և ազատականացման գաղափարը, քանի որ լիբերալիզմը ներկայացնում է ազգի դինամիկ գաղափարը՝ հակառակ կրոնի ռեակցիոն սահմանմանը:

Կարելի է պատկերացնել, թե ինչ ուժով են ավանդականները մերժում սոցիալիզմի և լիբերալիզմի գաղափարները, որոնք համարվում են խանգարումների և օտարման գործոններ, մեկը խոսում է ավելի շուտ սոցիալական կոմունիտարիզմի մասին: Արմեն Գարոն վճռականորեն դեմ էր սոցիալիզմին, և այդ ամբողջ կոլեգիան դաշնակցության ինքնության մեջ տեսնում էր ազգայնական կուսակցություն, ինչպես Արաբական Բաաթ (Baath) կուսակցությունը: Նրանց տարածաշրջանայնությունը վերածվել է հայ-լիբանանյան, հայ-ֆրանսիական և հայ-ամերիկյան առանձնահատկության: Որպես անվտանգության միջոց, ավանդականները ռուսական վահանով որոնում են Արևելքում քրիստոնեական ինքնության այդ ռազմական պաշտպանին՝ ընդդեմ Թուրքիայի, թշնամի, որի դեմ պետք է պայքարել բոլոր միջոցներով: Ռուսաստանին զգայուն լինելով՝ ավանդապաշտները ձգտում էին ձեռք բերել Խորհրդային Հայաստանի բարությունը՝ մերժելով կոմունիզմը՝ որպես գաղափարախոսություն: Յուրաքանչյուր ընդվզման հետ միասին, դաշնակցական ավանդականությունը նշվում է, որ պետք է անցնել խորը պառակտումներով՝ դաշնակցականի միասնության կուսակցականների և հակասոցիալական ռեգիոնալիզմի կուսակցականների միջև. 1907-ին «Միրհանի շարժումը», 1930-ին՝ «Մարդկոց շարժումը», 1945-ին՝ «Թութունջեան շարժումը» (Լիբանան), «Դրո» շարժումը 1994-ին (Հայաստան-Մերձավոր Արևելք), բոլորը բխում էին կուսակցության ավանդական հոսքից: Նրանք մոտեցան Լևոն Տեր Պետրոսյանի ռեժիմին ՝ շնորհիվ նրանց ժամանակավոր առաջնորդ Պենո Դոնտեանի և ծափահարեցին 1995-ին Էջմիածնում Գարեգին Ա-ի (նախկին Անթիլիաս) կաթողիկոսի ընտրությունը: Ավանդականներն այսօր Հակոբ Տեր-Խաչատուրյանին համարում են որպես ներկայացուցիչ, առանց սանդղակի, ոչ էլ բնօրինակ հաղորդագրության: Նրա բայը մեխանիկական է, նրա միտքը սառեցված է:

Պոպուլիստներ, փիլիսոփաներ ( կես Դումանիստ,  կես Ռոստոմիստ)

Հայկական պոպուլիզմը համարվում է ռուսական պոպուլիզմի շարունակությունը: Սկիզբ առնելով ռուսական Հայաստանի և Ռուսաստանի քարոզարշավներից՝ հայկական պոպուլիզմը տարբերվում է այլ միտումիներից իր` Հզոր Ռուսաստանի հանդեպ ունեցած հավատարմությամբ, հակամարքսիստական ինքնությամբ, իր` հողի հետ կապվածությամբ և իռացիոնալ միտումներով: Այս միտումը` պոպուլիստական կամ արմատական,  ստանում է իր դաշնակցական լեգիտիմությունը, երբ Քրիստափորը սկսում է իր առաջին քաղաքական քայլերը որպես “նառոդնիկ”:

Պոպուլիստների հիմնականում հղում են տալիս ոչ թե հայ հեղինակներին են, այլ ռուս հեղինակներին: Դրանք մասնավորապես այն տեսաբաններն են, ինչպես օրինակ Լավրովը, ովքեր նշել են, որ 1850-1880 թվականները եղել են ոգեշնչման աղբյուր Քրիստափորի համար: Ինչպես Լավրովը, Քրիստափորը վերածնունդ է տալիս «պատմական դժբախտության» այն մեղքի զգացումին, որ ռուս մտավորականները ցանկանում էին արթնացնել «ինտելիգենցիայի» շրջանակներում : Պոպուլիզմը, թողնելով մեծ հետք ՀՅԴ-ի գաղափարախոսության վրա, դաշնակցությանը տվել է իր յուրահատուկ բնորոշ գծերը` գաղտնի հասարակություն, անմիջական գործողություններ, ազգային գաղափարախոսություն, օրգանիկ սոցիալիզմ և մեսիանիզմ, ռուսամետություն :

Հայ պոպուլիստները ցանկանում էին լինել ռուսական ռազմավարության հերթափոխողը տարածաշրջանում: Այս առաջին ներկայացուցիչները, ինչպիսիք էին Լևոն Սարկիսյանը, Կոնստանտին Խադիսյանը, Դոկտոր Զավրյանը Կովկասի հայերի շրջանում զարգացրեցին ռուսամետությունը`բանակցելով 1904-1907 թվականների դեպի աջ շրջադարձը: Բոլշեվիկյյան հեղափոխությունից ի վեր դաշնակների պոպուլիստական հոսանքը առաջ բերեց ռուսամետության և սովետականության տարբերակումը, ինչպես ցույց տվեցին ոչ միայն Գարեգին Նժդեհը, այլ նաև Վահան Նավասարդյանը: Վերջինիս մահից հետո Էդիկ Հովհաննիսյանն է, սովետական կեղծ այլախոհ և արմատներով Զանգեզուրից, ով դառնում է ՀՅԴ-ի ռուսամետության պոպուլիստական գաղափարի մատակարարը: 1970ական թվականներին դաշնակների հրատարակչությունում լույս տեսած իր գրվածքների մեջ Մոսկվան ներկայացված է ոչ թե որպես կոմունիզմի մայրաքաղաք, այլ Հզոր Ռուսաստանի շահի կենտրոն: Ռուսամետությունը և հակամարքսիզմը անհամատեղելի չեն: Պոպուլիստների համար մարքսիզմը օտարերկրյա գաղափարախոսությունն է, որը չի կարող ինտեգրվել ռուսական իրականության մեջ : Սերտ կապված լինելով ազգային ինքնությանը ` պոպուլիստները կանգ են առնում սոցիալիզմի հայկական սահմանման վրա` ասոցացնելով սոցիալիզմը ազգային զգացողության հետ: Չնայած տեռորիզմի վերաբերյալ տարակարծությանը, պոպուլիստ դաշնակները որդեգրում են Լավրովի դիրքորոշումը. գյուղական համայնքները դարձնել ագրարային սոցիալիզմի հիմք: Պոպուլիստները հակաարևմտյան դիրքորոշում ունեն և դեմ են, որ Հայաստանը դառնա Ասիայի արևելյան կապիտալիզմի անգին զարդը: Հայ ազգը պատկանում է միջին արևելքին, կովկասյան ազգ է` ռուսների գերակայության ներքո :

ՀՅԴ-ն այնպիսի կազմակերպություն է, որը միստիկ և էմոցիոնալ կապ ունի հողի հետ : Հայկական հողը բանակցություններից դուրս է, ավելի շուտ կզոհաբերեն իրենք իրենց քան հողի մի փոքրիկ մասունք կտան թշնամուն : Պոպուլիստները ազգի կենսաբանական գաղափարի վերաբերյալ ունեն իռացիոնալ, փիլիսոփայական և միստիկ վերաբերմունք : Այսպիսով, իրենք դեմ են այն գաղափարին, որ գիտությունը պետք է լինի պատմության գիտություն, որը կտաներ այն գաղափարին, որ կոմունիզմը նշված կլիներ պատմության մեջ, որպես բնական պատմության գործընթաց: Խորապես նատուրալիստ լինելով՝ պոպուլիստները պետությունը սահմանում են որպես բոլոր սառը հրեշներից ամենասառը հրեշ: Պետության բոլոր հնարավոր գաղափարներից միակ հնարավոր գաղափարն այն է, որ պետությունը պետք է լինի հզոր, անողոք և մասնավորապես հայդատական, պետության մնացած բոլոր ձևերը պետք է արգելվեն:

Իրենք իրենց տեսնում են Լավրովի սոցիալիզմի մեջ, ով ցանկանում է, որ սոցիալական գործընթացները` հակառակ գիտական գործընթացներին, որոշվեն ժողովրդի կամքով, քանի որ նա գտնում է, որ ժողովուրդը արդար է դատում և ոչ թե մտածում է իր հաղթանակի մասին: Պոպուլիստները հեղաշրջումը դիտարկում են որպես մեղքերի թողության հեռանկարների ռադիկալացման արդյունք: Իրենց համար չկա պարտություն: Քանի որ դաշնակների ռազմավարությունը իրենց արգելափակված էր թվում, նրանք չեն մտածում իրենց քաղաքականությունը փոխելու և իրենց նպատակները հարմարացնելու մասին. Նրանք նախընտրում են հետապնդել բոլոր տեսակի թշնամիներին: Իրենց շեղումը կարող էր իրենց շատ հեռուն տանել. Գարեգին Նժդեհը, առաջին համաշխարհային պատերազմի և Հայաստանի առաջին հանրապետության հերոսը, համագործակցում է նացիստների հետ երկրորդ համնաշխարհային պատերազմից առաջ և դրա ընթացքում: Սկսած  1933 թվականից պոպուլիստները ռադիկալացվում են, ի դեմս Վահան Նավասարդյանի, որի ամբողջ փիլիսոփայությունը այն է, որ նորից գրեն ՀՅԴ-ի պատմությունը և վերանայեն ՀՅԴ-ի սկզբունքները: Պոպուլիստները դառնում են դաշնակների ռևիզիոնիզմի երկու հիմնական ուժերից մեկը: 1956 թվականին Վահան Նավասարդյանի մահից հետո, պոպուլիստական հոսանքը այլևս ղեկավար չունի և այն անհետանում է մինչև 1970ական թվականները: Էդիկ Հովհաննիսյանը նորից ստանձնում է օրգանական սոցիալիզմի կամ ազգային-սոցիալիզմի սինթեզի ջահը: ԽՍՀՄ-ի անկման ընթացքում  նրան հաջողվեց գունավորել հետսովետական Հայաստանը վառ գույներով: Նա և իր որդին` Վահան Հովհաննիսյանը, կասկածի տակ են դնում արդեն իսկ հաստատված կարգը: ՀՅԴ-ն, լինելով հայդատականության դոկտրինի գործիք, չի կարող փոխզիջման գնալ հակազգային շարժման ուժերի հետ: ՀՅԴ-ի համար միակ հնարավոր դաշնակիցներն են հայ, ռուս, բուլղարացի, սերբ և հույն ազգային շարժումները: Հայր և որդի Հովհաննիսյանների մահից հետո պոպուլիստների պարագլխի պաշտոնը  դատարկ է մնում, չնայած որ Արմեն Ռուստամյանը ստանձնում է այդ պաշտոնը ժամանակ առ ժամանակ, բայց ոչ նույն ոգևորությամբ,  ինչ հայր և որդի Հովհաննիսյանները: Պոպուլիստների դիսկուրսը ուղիղ է և ագրեսիվ, մեղադրող և կենդանի: Զարմանալու ոչինչ չկա, քանի որ ՀՅԴ-ն պայքարի փիլիսոփայություն է:

Սոցիալ–դեմոկրատները`տնտեսագետները (կես վարանդյանական, կես–ռոստոմական)

Մարքսիզմը հակասական դրսևորումներ է ունեցել ՀՅԴ-ի զարգացման հարցում, քանի որ Քրիստափորը երբեք հստակ չի արտահայտվել Կարլ Մաքսի գաղափարների վերաբերյալ : Երկար ժամանակ գտնվելով օսմանյան դաշնակների ճնշման տակ, մարքսիզմը ռուսական Հայաստանում առաջ է բերում դաշնակների նկատմամբ զգայուն սոցիալ դեմոկրատներին, որոնք այդքան էլ համոզված չէին լենինյան գաղափարախոսությամբ, բայց շատ կապված էին Կաուտսկիի գաղափարախոսությանը, բանվորների հարցին, տնտեսական զարգացմանը, պարլամենտարիզմին և  ժողովրդավարությանը : Համարվելով քաղաքային շարժում, հիմնականում արմատավորված մեծ քաղաքներում, ինչպիսիք են Թիվլիսը և Բաքու, սոցիալ դեմոկրատ դաշնակները միշտ տարբերվում են իրենց ուժի կիրառության ունակությամբ, երբ ՀՅԴ-ն գտնվում էր պետության վերահսկողության տակ: 1918 թվականին նշանակված նախարարների հիմնական մասը սոցիալ դեմոկրատների հոսանքից են` Խադիսյանը, Վրացյանը, Քաչազնունին, Գարջիկյանը, Տիգրանյանը:  1992 թվականին, երբ Մարուխյանի և Տեր-Պետրոսյանի հարաբերությունները բուռն զարգացում էին ապրում, պարլամենտական դաշնակների մի քանի անդամներ, որոնք ներկայացվել էին որպես նախարարությունների պարագլուխներ, նույնպես սոցիալիստ-դեմոկրատներ էին, ինչպես որ Բաղդասարյանը, Թորոսյանը:

ՀՅԴ-ի առաջին քայլերից սկսած առաջ եկավ իրենց հակասություններից մեկը. Դաշնակների շարժումը պայքարի մեջ մտավ` մտադիր լինելով ազատագրել օսմանյան Հայաստանը, որը զուրկ էր բոլոր տեսակի արդյունաբերականությունից և հետևաբար փակ էր մարքսիստական գաղափարների համար: 1891 թվականի « Դրոշակ » խմբագրության և 1892 թվականի « Դրոշակ »-ում ներկայացված դաշնակների ծրագրի մեջ մեծ հակասություն կար: Բայց մի բան պարզ էր. Մարքսիզմը մասնատում  էր ՀՅԴ-ն : Ամենաանսովոր կողմը հանդես է գալիս XX վերջում: Այն ժամանակ, երբ դաշնակները դժվարություններ ունեին Օսմանյան կայսրությունում, և երբ Կովկասի հայերը գտնվում էին Ցարի պահպանողական քաղաքականության սպառնալիքի տակ, ով օգտագործում էր թաթարներին՝ ճնշելու հայ ազգային զարթոնքը, պոպուլիստները, լինելով հզոր թաթարների դեմ ռազմական հաղաթանակ գրանցելուց հետո 1905-1906 թվականներին,  մեծամասնություն չեն կազմում ՀՅԴ-ում, գերակշռում էին սոցիալ դեմոկրատները: Արդյունքում, 1907-ին ընդունվեց մարքսիստական գաղափարներով լի մի ծրագիր և տրադիցիոնիստ գաղափարի ջատագող Միհրանը հեռացավ: Շահելով դաշնակների մեծամասնության հարգանքը՝ սոցիալ-դեմոկրատ հոսանքը ստիպված էր որոշ զիջումների գնալ` ճանաչելով, օրինակ, ազգային ազատագրման առաջնահերթությունը: Մի զիջում, որն ընդհանրապես հաճո չէր բոլոր մարքսիստ դաշնակների համար, որոնցից ոմանք հեռացան` համալրելով այլ հայ մարքսիստների շարքերը: Չնայած սոցիալ-դեմոկրատ դաշնակների հաջողություններին, ովքեր 1907 թվականին հասնում են դասակարգերի պայքարին և կոչ են անում հաղթել պրոլատերիատը առանց բռնակալության, ՀՅԴ-ի և ռուս ՍԴ (սոցիալ դեմոկրատ)ների միջև անհամերաշխությունը անխուսափելի էր, որը ևս մեկ անգամ հաստատում է ՀՅԴ-ի`ազգային ինքնության հետ ունեցած անքակտելի կապը: 1919 թվականից մինչև 1960-ական թվականներին վերջը, սոցիալ-դեմոկրատները որոշ ժամանակ դիմադրում էին Ռուբեն-Նավասարդյան  զույգին, բայց շատ արագ դադարում են պայքարը, նացիստների վտանգի աճի բարձրացման  և 1945 թվականից հետո առաջացած սառը պատերազմի պատճառով: 1960-1970ական թվականներին սոցիալ-դեմոկրատ դաշնակների դպրոցը ՀՅԴ-ի միջին-արևելացումը շատ բացասական է դիտարկում և արդյունքում այն պառակտվում է. Ոմանք հարեցին լիբանանյան ՀՅԴ-ին (Խալաթյանը, Ստեփանյանը), ոմանք մերժեցին ազգայնական ՀՅԴ-ի հետ բոլոր տեսակի փոխզիջումները և նախընտրեցին լքել կուսակցությունը (Քրիստիան Տեր-Ստեփանյանը, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում Հայաստանի ներկայիս դեսպան) :

1970ական թվականներին Աբրահամյանը և իրանական ազգային ժողովի պատգամավոր Հրայր Խալաթյանը մտադրություն են ունենում ազգային ինքնության սահմաններից դուրս գալ: Նրանք առաջարկում են վերջ դնել դաշնակների և կոմունիստների պատերազմին` տնտեսական համագործակցության պայմաններ ստեղծելով սովետական Հայաստանի և սփյուռքի միջև (ամբողջովին թուլանում ենք): Կառուցելով այս տնտեսական կամուրջները` նրանք հույս են փափագում կապ ստեղծել երկու խմբի հայերի միջև  և ՀՅԴ-ին ու (Հայ կոմունիստական կուսակցություն) ՀԿԿ-ին հստակ երկխոսության դաշտ բերել: Բայց, տնտեսական վեկտորը երկկողմանի վստահության նշան համարելու համար երկու խմբերի հայերի մտածողության մեջ չափազանց մեծ հետք է թողել հակադաշնակյան և հակակոմունիստական դրսևորումները : Այն, ինչը սկսվել էր որպես իրատեսական գաղափար, վերածվում է սադրանքի և մնում դաշնակների կուսակցության սահմաններում: Միայն 1988-1989 թվականին էր, որ առաջացավ անդրկովկասյան տնտեսական համագործակցության տարածքի գաղափարը ՀՅԴ-ի (Մարուխյան) և ՀԿԿ (Հարությունյան)-ի միջև :

Անդրկովկասյան համագործակցության ստեղծումը անհամատեղելի չի երեք ազգային ինքնիշխանությունների (Վրաստան, Ադրբեջան, Հայաստան) ձևավորման հետ,  բայց պետությունների ինքնիշխանությունը ինքնանպատակ չէ: Ինքնիշխան պետության ձևավորումը ոչ այլ ինչ է, քան տարածաշրջանում անդրկովկասի ապագա ճարտարապետության վեկտորը: Այս առումով Հ. Քաջազնունին և Հ. Խալաթյանը կանգնում են Զավարյան-Զեյթլյանի (ում համար պետության ստեղծումն է վերջնանպատակ) և Ռոստոմ-Մարուխյանի ճանապարհին (ովքեր մտադիր են ստեղծել ազատ աշխարհի համադաշնություն) : Այս առաջին փուլին հասնելու համար սոցիալ-դեմոկրատ դաշնակները գործում են շատ հավասարակշռված և չափավորված մեթոդներով, մասնավորապես Թուրքիայի հետ, որոնց հետ երբևիցե չեն երկմտել կապ հաստատել ցանկացած կոնտեքստում:

Հ. Խալաթյանը չի ընդունում ՀՅԴ-ի ռազմական գործելակերպը և իշխանության գալու համար նախընտրում է խորհրդարանական ոճի քաղաքականություն : Սոցիալ-դեմոկրատները ամենաժողովրդարական հոսանքն են ներկայացրել ՀՅԴ-ում և միշտ տարբերվել են դաշնակների ազգային հակումներից: Նրանց համար չկա «թշնամի» հասկացություն և առավել ևս արտաքին թշնամի: Քաղաքականության սպեկտրը ոչ այլ ինչ է, քան հարգարժան մրցակիցների ամբողջականություն, բացի ծայրահեղ աջ գաղափարախոսություններից, ինչպիսին է ֆաշիզմը, որոնցից Սիմոն Վրացյանը հրաժարվում է սկսած 1926 թվականից «Դրոշակ»-ում: Հրայր Խալաթյանը նաև չի ընդունում Էդիկ Հովհաննիսյանի ռուսամետ դիրքորոշումները, ով պատրաստ էր միանալ ռուս ազգային-կոմունիստական ճամբարին: 1992 թվականին, Ս. Բաղդասարյանը և Մասիս Բաղդասարյանը մերժում են Վահան Հովհաննիսյանի կլանի կողմից առաջարկած կուսակցության ռադիկալացման գաղափարը: Հայերին անհրաժեշտ է «պատասխանատու» քաղաքականություն և ոչ պատերազմի գնալու կոչեր: Այդ իսկ պատճառով սոցիալ-դեմոկրատ դաշնակները փորձում են զսպել ցանկացած տեսակի « տարերքային » պահվածքի դրսևորումները: Իրենք պետական կուսակցության կողմնակիցները չեն և 1918-1919 թվականներին դրա մասին տեղեկացրել են Ռուբեն Տեր-Մինասյանին, ինչպես նաև Հրանտ Մարգարյանին և Խաժիկ Տեր-Գրիգորյանին 1992-ին:

Լինելով աշխարհիկ` սոցիալ-դեմոկրատները պաշտպանում են եկեղեցին պետությունից անջատելու պատրանքային գաղափարը` ունենալով ֆրանսիական մոդելը որպես օրինակ: Իշխանության փորձ կամ պարլամենտական պարտականություններ ունենալով, սոցիալ-դեմոկրատ դաշնակները մերժում են «հրեշտակության» ցանկացած ձև: Իրենք զբաղված են հասարակական պաշտպանության հարցերով և իրենց վերլուծություններում շատ իրատես են: Անկախ ժամանակաշրջանից, նրանք միշտ կարծել են, որ ՀՅԴ-ն չի կարող երես թեքել հասարակական պահանջներին և միշտ հետևել են, թե աշխատող դասակարգը չանցնի այլ կազմավորումների կողմը: Այդպես եղավ 1907 թվականին կովկասյան նախագծի որդեգրմամբ, որտեղ ընդգծվում էր կովկասի աշխատավորների աշխատանքային իրավունքները: Հասարակության համար ոգեշնչող ծրագրի շնորհիվ ՀՅԴ-ն մեծ ազդեցություն է ունեցել Բաքվի և Թիֆլիսի աշխատավորների վրա: Մասիս Բաղդասարյանի կամ Վարդան Հակոբյանի կարճաժամկետ սոցիալ-դեմոկրատական նպաստից հետո, սոցիալ-դեմոկրատականը հոսանքը որբանում է, ոչ ոք այլևս չի լրացնում ՀՅԴ-ի հասարակական ասպեկտի բացը:

Լիբերալիստներ, գրականագետներ (կիսազավարյանականներ, կիսավարդանյանականներ)

Լիբերալիզմը, մարքսիզմի հետ համատեղ, համարվում են ՀՅԴ-ի զարգացման պարադոքսներից մեկը: Օսմանյան Հայաստանում համարվելով աշխարհիկ կյանքի առաջին հոսանքը, այն միայն վերջերս է հայտնվել դաշնակների գաղափարական արմատներում: Բացի այն, որ այս ուշացումով հայտնվելը հաստատում է գյուղացիական և գյուղական ավանդույթները ՀՅԴ-ում, լիբերալիզմը դառնում է արտահանման առարկա մայրաքաղաք Ստամբուլից, այնուհետև արևմուտքի հայկական գաղութներից: Բացի այդ, առաջին լիբերալ դաշնակները երբեք չեն թաքցնում այն բացը, որ կար իրենց պաշտպանած գաղափարների և օսմանյան Հայաստանի հասարակական իրականության միջև: Լիբերալների հոսանքը, բավականին հեռվացած երեկվա հայերի և սովետական Հայաստանի սոցիալական իրականությունից, իրենից ներկայացնում է մի միտում, որը հետաքրքիր ընթացք ունի այն առումով, որ իրենք իրենց համարում են ամենառացիոնալը, արևմտյան բարոյական համակարգի, լիբերալ պետության և հայկական մշակույթի հետ ամենասերտ կապեր ունեցողը: Լիբերալ դաշնակները, հիմնված Ստամբուլում կամ արևմտյան սփյուռքում, նույնիսկ Լիբանանում` արևելքի և արևմուտքի խաչմերուկում, համախմբում են Արշակ Վռամյանին, Ռուբեն Զարդարյանին, Հրաչ Տիրիակյանին, Շավարշ Միսակյանին, Ադուր Քաբակյանին, Պերճ Մեսերլյանին, Հրաչ Տասնապետյանին, Վահե Օշականին և Ապո Բուղիկյանին: Նրանք ոգեշնչված են լուսավորականության, Կանտի և բանականության գաղափարներով: Լիբերալ դաշնակների առաջին սերունդների համար Քրիստափորը կանտական բանականության կողմնակիցն է, քանի որ նա կարդացել էր «Զուտ բանականության քննադատությունը»: Իրենց տեսանկյունից ազգային ազատագրումը հաստատված կայսերական և կրոնական կարգի քննադատումն է, որի շնորհիվ մարդիկ ամրագրում են իրենց տեղը վաղվա հասարակության մեջ: Այս նոր ուժերը պետք է բխեն հաստատված կարգի փոխակերպման դինամիկայից: Ավելին, լիբերալ դաշնակների համար ոչ թե համայնքներն են կարևոր այլ ազգը: Իրենք հայտարարում են, որ ներկայացնում են 1848 թվականի այն սերնդի ժառանգական ճյուղը, որին հաջողվել էր հրապարակել 1863 թվականի  կանոնադրությունը, որն անվանվում է ազգային սահմանադրություն, բայց ովքեր գիտակցում էին, որ այս տեքստը վերանայման կարիք ունի երիտթուրքերի հեղաշրջումից հետո: Լիբերալ դաշնակների հոսանքը համարում է, որ ՀՅԴ-ն սահմանադրականության և ազգային ազատագրման գաղափարների ամբողջականությունն է, և որ այն ուրիշ ձևով չէր կարող հանդես գալ, քանի որ ապագան պատկանում է նրանց, ովքեր բռնում են արևմուտքի ճամփան: Եթե հայերը ցանկանում են դուրս գալ մոռացությունից` դարեր ի վեր հավատարիմ մնալով կրոնին և նրա աշխարհիկ բազուկին, առաքելական եկեղեցուն, ապա պետք է հրատապ տարանջատել քաղաքականությունը խորանից: Այնուամենայնիվ, չնայած, որ լիբերալ դաշնակները կողմ էին հայ համայնքների աշխարհիկացմանը, նրանք կարծում էին, որ հայերը չեն կարող ամբողջությամբ կտրվել իրենց ազգային եկեղեցուց, բայց հույս ունեին, որ աշխարհիկացումը մեծ նպաստ կունենար պետության կազմավորման գործում:

Չնայած մարգինալացված լինելուն ՝ լիբերալ դաշնակները, ում փառամոլությունն գերազանցում էր այն միջոցները, որը կազմում էր իրենց գաղափարախոսության հիմքը, ունեցել են իրենց երջանիկ պահը երիտթուրքերի հեղաշրջման օրոք,  որն օրինականացնելու էր իրենց`դաշնակների ընտանիքում հիմնվելը. Քաղաքացիություն, պարլամենտարիզմ, լիբերալիզմ, ինդիվիդուալիզմը գաղափարներ են, որոնք չեն հասկացվում օսմանյան կայսրության էլիտայից դուրս : Իրենց արևմտականության ծրագրում լիբերալ դաշնակները կոչ են անում ստեղծել օրենքի գերակայության պետություն, որտեղ լիբերալ գաղափարները կերաշխավորվեն պետության կողմից և որտեղ անհատը կունենա գործելու ազատություն:

1960ական թվականներին, ՀՅԴ-ի ներքին անցումների սրտում, լիբերալ դաշնակները ենթագիտակցաբար ՀՅԴ-ին պատրաստեցին 1972թվականի արմատական շրջադարձ կատարելուն: Նրանցից ոմանք, ինչպես օրինակ Պերճ Մեսերլյանը, չկարողանալով տանել ազդեցության այս կորուստը, միանում են ՀՅԴ-ի այլախոհների շարքին: 1988 և 1991թվականներին լիբերալ դաշնակները մեծ ոգևորությամբ ընդունեցին հետսովետական Հայաստանի արևելականացման մասշտաբները, ինչպես նաև 1992 թվականի լիբերալական բարեփոխումները: Վահե Օշականը սփյուռքի այն լիբերալներից է, ով ցանկանում է ամեն ինչ քանդել` դրանք Հայաստանում վերականգնելու համար: Ի վերջո, լիբերալ դաշնակները անտարբեր չեն Հայաստանում արևմտյան երկրների շահերի նկատմամբ, քանի որ դրանք ենթադրում են ժողովրդավարության խթանումը, մարդու իրավունքների պաշտպանությունը: Լիբերալ դաշնակները որակավորվում են որպես “քաղցր երազողներ”, ովքեր պատրաստ են փոխզիջման գնալ Երևանի իշանությունների հետ և ՀՅԴ-ն դարձնել լիբերալ կուսակցություն և հավատում են, որ հայկական մշակույթի զարգացմամբ կարող են վերջ դնել հետամնաց մտածողությանը: Իրենց համար մշակույթը հայ ազգի մոդերնիզացման գործիքն է և ակտիվիստական գործունեության հիմնաքարը: Սիամանթոյից, Դանիել Վարուժանից մինչև Վաչե Օշական և Ափո Բողիգյան, վերջացրած Շավարշ Միսակյանով, լիբերալ դաշնակները, ում համար զանգվածային լրատվամիջոցները այն վայրն է, որտեղ տեսնում են մշակույթ, քաղաքականություն և ներգրավվածություն, ՀՅԴ-ն համարում են մի մշակույթ, որն անընդմեջ պետք է ադապտացվի արևմտյան բարքերին: Այսպիսով, ՀՅԴ-ն կոչված է ադապտանալ,  վերափոխվել և դառնալ մի քաղաքական կազմակերպություն, որը զգայուն է մշակութային հեղաշրջման նկատմամբ: Նրանց քաղաքական չափվածությունը նաև արտացոլվում է Ռուսաստանի հայերի հետ կապ հաստատելու փնտրտուքներով`հանուն ազգային միասնության: Բայց իրենք հայտնվում են հակասությունների փակուղու առջև: Մի կողմից նրանք բևեռացվում են արևմտահայերենի բաառբառի վրա` չվախենալով ստանալ նմանատիպ արձագանք արևելահայերենի կողմնակիցներից: Մյուս կողմից էլ իրենք ազգային միասնության կոչ են անում այն դեպքում, որ նրանք հայերի գործունեության և մտածողության արևմտյանացման հիմնական պաշտպաններն էին: Իրենց պատասխանը շատ զուսպ է և համահունչ. Հայ մշակույթը բավականին հարուստ է, որ կարողանա համախմբել տարբերություններըը: ՀՅԴ-ի ձևավորման հիմնադիրը, Հրաչ Տասնապետյանը, “փոքր քայլերի” քաղաքականության կողմնակիցն է: Հրայր Մարուխյանի նման, նա նույնպես սկսում է ավելի մեղմ վերաբերմունք դրսևորել ՀՍՀՄ-ի նկատմամբ և կիսում է Սարգիս Զեյթլյանի ազգային պետության գաղափարները: Տասնապետյանը և իր հաջորդը, Ափո Բողիգյանը, ներքին հոսանքներից ամենաչափավորն են երևում: Մտերիմ լինելով հայկական կուսակցությունների անդամների հետ՝ նրանք չեն ցանկանում շատ խոսել սոցիալիզմի մասին: Նրանք նախընտրում են սոցիալական արդարության ավելի մեղմ տերմիններ օգտագործել` որևէ հղում չանելով մարքսիզմին: Բացի սովորույթների լիբերալիզացիայից նրանք նաև մտահոգված են սփյուռքի հայերի միավորման հարցով: Նրանք կոչ են անում իրապես կենտրոնացնել կուսակցության քաղաքականությունը սփյուռքի կրթական հաստատությունների պաշտպանության հարցի վրա, մասնավորապես՝ արևմտյան երկրներում: Փորձնականորեն Հայկ Օշականի` համաշխարհային բյուրոյի անդամ և հաստատված ԱՄՆ-ում, 2011-2015 թվականներին կուսակցության իր հոսքի հիմքում լիբերալների ձայնն էր, բայց իզուր: Հրանտ-Վահան դաշինքը խեղդում էր ցանկացած նոր ձայն, նույնիսկ ցանկացած հնարավորություն, քանի որ Բյուրոն ՀՅԴ-ի շարքերից հեռացրել էր Ափո Բողիգյանին` “Ասբարեզ”-ի գլխավոր խմբագրին:

Այժմ պետք է ճանապարհ բացել ՀՅԴ-ի հիմնական չորս հոսանքների` դաշնակյան էկոհամակարգի հիմնասյուների համար:

Ռոստոմականներ, տեխնիկներ (սոցիալ–դեմոկրատների և պոպուլիստների միջև)

Ռոստոմիզմը առաջ է գալիս այն ժամանակ, երբ մարքսիստական գաղափարները պարտադրվում են ՀՅԴ-ին: Խորապես լցված լինելով մարքսիստական գաղափարներով՝ այս առաջադիմական հոսանքը հավատարիմ է մնացել որոշ պոպուլիստական կապերին: Այսպիսով, երկու գաղափարախոսությունների միակցությունը զարմանալի չէ, որ հիշեցնում է ձախակողմյան պոպուլիստների` ապագա ռուս սոցիալիստ հեղափոխական քաղաքականության բնութագիրը: Որպես այդ հոսանքի խորհրդանիշ Ռոստոմը տեսնում է, թե ինչպես են իր գաղափարները արագ տարածում գտնում Կովկասում, Պարսկաստանում, Բալկանյան երկրներում: Ռոստոմիզմը սահմանվում է, որպես սոցիալիստական միտում` լի ռազմավարական իրական ներըմբռնումով: Սա այն հոսքն է, որն ամենաքիչն է փակ միջազգային սոցիալիստական ազդեցությունների նկատմամբ: Ռոստոմը դառնում է սոցիալ-դեմոկրատների և պոպուլիստ դաշնակների միջնորդը` փորձելով պահել ՀՅԴ-ի այլ միտումների ներքին հավասարակշռությունը: Այդ միտումների հետ ինքը ստեղծում է խմբեր` պայմանագրային սկզբունքով, որը համագործակցության և ոչ անհատների միջև իրական կապի արդյունք է: Համոզված սոցիալիստ լինելով՝ ռոստոմիստները համարում են, որ սոցիալական անցումը պետք է հիմնվի սոցիալիստների հեղափոխական շարժումների վրա` ձևավորելու համար ապստամբ ժողովուրդների այս շղթան: Բայց իրենց համար հեղափոխությունը տեխնիկա է: Ռոստոմի և իր ժառանգների համար, ինչպիսիք էին Դրոն, Աբրահամ Կուլխաթանյանը, Հրայր Մարուխյանը, հեղափոխությունը ավարտ չէ, ինչպես հակված էին մտածել դումանիստները, այլ մի տեխնիկա է, որը կոչված է ադապտանալու քաղաքականության նոր պայմաններին: Դա մի գործիք է, որը կարող է ունենալ հանդարտության փուլ մինչ պայթելը և ուշադրության կենտրոնում հայտնվելը: Երբ փոխվում են ռազմավարական և քաղաքական  պայմանները, հավասարապես  փոխվում է գործելու տեխնիկան: Եթե անհրաժեշտ է վերջ դնել զինված պայքարին, ապա Ռոստոմը, Դրոն և Մարուխյանը շատ լավ գիտեն ինչպես դրան վերջ դնել: Եթե պետք է մտերմանալ կոմունիստների հետ, Ռոստոմը, Դրոն կամ Մարուխյանը այնպես են անում, որ հետդարձի ճամփա թողնեն, քանի որ երբեք պետք չէ կախված լինել գործընթացներից և պետք է իմանալ օգտագործել ադապտացման տեխնիկան ինչպես հարկն է: Այսպիսով, իր քաղաքական նախագծի պատճառով Ռոստոմը այն քաղաքական առաջնորդ է, ով ամենազգայունն է միջազգային համակարգերի տատանումների նկատմամբ, քանի որ իր նախագիծը իրականացնելու համար ինքը պետք է հաշվի առնի այլ շարժումներում տեղի ունեցած փոփոխությունները և պետությունների զարգացումը: Ռոստոմը հայտնվում է եվրոպացիների և ռուսների բանավեճերի կենտրոնում և օգտվում հզոր ուժերի հակասություններից, որ կարողանա միջազգային հարթակում ներկայացնել հայդատականությունը: Ռուսների և արևմուտքի հետ մտերմանալը ոչ այլ ինչ է, քան մարտավարություն: Ռոստոմիստները ռազմավարական պատասխաններ են տալիս հայերի տված ցանկացած հարցին: Այսպիսով, սոցիալիզմը ընդունվում է որպես աշխարհաքաղաքական գործիք, որը կոչված է աշխարհը դարձնել մեծ շինհրապարակ, որտեղ կկառուցվեն հասարակություններ առանց սահմանների` միտված ծառայելու մարդկանց: Հեղափոխությունը նույնպես ռազմավարական տարր է. զինված պայքարի դիմելը նույնպես միջոց է և ոչ վերջնանպատակ, քանի որ չպետք է հեղափոխությունը մոլորության մեջ գցվի, քանի որ մարդը չի կարող բանտարկվել բռնության իր  ավելի տարրական բնազդների մեջ: Մարդը դառնում է կարևոր ռազմավարական դերակատար: 1956 թվականի Դրոյի մահից հետո 1960ական թվականներին Հրայր Մարուխյանը վերակենդանացնում է ռոստոմիզմը և նրան տալիս է ավելի սոցիալիստական քան պոպուլիստական կերպար : Նա գիտակցում է, որ սոցիալիզմի հաղթանակի ճանապարհը ՀՅԴ-ում լինելու է երկար և խրթին, քանի որ ՀՅԴ-ն Լիբանանի աջ դաշնակների ձեռքում է : 1960-1970 ական թվականներին հայ հեղափոխական երիտասարդների և տերմոնդոնիստականների հայտնվելը շատ բարենպաստ էր նրա համար : Նա կազմակերպեց ՀՅԴ-ում իր իշանության գալը` հենվելով աշխարհի ուսանող դաշնակների ցանցի վրա և հիմնվելով Քաջազնունու և Կ. Թութունջյանի ՀՅԴ-ի քննադատությունների վրա: Ռոստոմիստների առաջնորդները հաստատվել էին բալկանյան երկրներում, այդ ռազմավարական տարածքում, որն այդքան զգայուն էր արևմտյան աշխարհաքաղաքական կողմնորոշումներին ինչպես ռուսները, Ռոստոմը` Բելիգիայում, Դրոն` Ռումինիայում, Մարուխյանը` Հունաստանում:

Վարանդյանականներ, դիպլոմատներ (լիբերալների և սոցիալ–դեմոկրատների միջև)

Վարանդյանականությունը գաղափարական բանավեճերի նկատմամբ ամենաբաց հոսանքն է, քանի որ այն ներքաշում է արևմտյան Եվրոպայի բոլոր թեորեմները և գտնվում է կանտիզմի և մարքսիզմի սինթեզում: Այս սինթեզը կրում է « պատմական սինթեզ » անվանումը և ներառված է արևմտյան հարթության մեջ, որն էգալիտար է, սոցիալիստ, կապված է օրենքի գերակայության պետության գաղափարին և հակադրվում է Լենինյան սոցիալ-ժողովրդավարությանը:

Վարանդյանականները բաժանվում են երկու հիմնական ճյուղերի` սկսած օսմանյան հայերի/Ռուսաստանի հայերի շերտավորումով: Մի կողմից օսմանյան վարանդյանականները, ձևավորված ֆրանսիական համալսարաններում, վերցնում են Ժորեսի գաղափարները: Մյուս կողմից էլ Ռուսաստանի վարանդյանականները, նույնպես նախկին ուսանողներ են, որոնք ձևավորվել են գերմանական համալսարաններում. Նրանք մոտ են Օ. Բոերի ավստրո-մարքսիստական և սոցիալիստների առաջնորդ Կարլ Կոցկիի գաղափարներին: Պրոպագանդելով սոցիալիստների հիմնական միտումների հետ համագործակցությունը՝ ապացուցվեց, որ վարանդյանականները լուրջ դիալեկտիկներ էին: Իրենց գործունեությունում չափավորություն դրսևորելով՝ նրանք պաշտպանում են իրենց համոզմունքը, չնայած որ նրանց հաճախ մեղադրում են եվրոպական մոդելի վերարտադրության մեջ, որն այնքան օտար էր հայկական սոցիալական իրականության համար: Նրանք կարծում են, որ արևմտյան Եվրոպայում է, որ նրանք կարող են գտնել ժամանակակից և յուրօրինակ գաղափարներ, որոնց կարիքը ՀՅԴ-ն ունի: Հիմնվելով սոցիալիստական ժողովրդավարության թեորիստների թեզի վրա՝ վարանդյանականները հույս ունեն ինտեգրել հայերին համընդհանուր քաղաքակրթության մեջ, որտեղ ՀՅԴ-ն հայերին կներկայացնի որպես պարզապես ազգային պատվիրակություն` առանց պահանջելու լրացնել իրենց ավանգարդական կուսակցության գործառույթները: Նրանք էգալիտարական, ազգային յուրահատկությունները հարգող և պատերազմի հանդեպ թշնամական վերաբերմունք ունեցող սոցիալիզմի պաշտպաններն էին: Ի տարբերություն ռոստոմիստներին, ում համար ազգային պաշտպանությունը անհրաժեշտ է, երբ կոնֆլիկտը անխուսափելի է, վարանդյանականները խաղաղասեր են և դեմ են ցանկացած տեսակի բռնության: Նրանք դիվանագիտական գործողությունների կողմնակիցն են և ուժի կրառումը դիտարկում են որպես ժամանակավոր միջոց `ի ծառայություն քաղաքական թևի: Ոչ բռնի մոտեցումը չի նշանակում հեղաշրջման մերժում, այլ այն որ համընդհանուր հեղափոխությունը կարող է տեղի ունենալ միայն եթե պահպանվեն բոլոր պայմանները: Սակայն, նախապայթյունի փուլին հասնելու համար սոցիալիստները պետք է հող պատրաստեն քաղաքական և սոցիալական ռեֆորմների միջոցով: 1970ական թվականներին վարանդյանականները ցանկանում էին սահմանափակել զինված գործողությունները` պայմանավորված այն հանգամանքով, որ հայկական ազգային կոմիտեի դիվանագիտական գործողությունները պետք է նախ ամրապնդեին իրենց հիմքերը : Սկսած ՀՅԴ-ի XXII համագումարից, 1981 թվականին, վարանդյանների ճնշումները դաշնակների ռազմական թևի վրա ավելի են սաստկանում, և 1985 թվականին նրանք հասնում են իրենց նպատակին` իրենց շարքերում մեծ  կորուստներ ունենալու գնով: Վարանդյանները նաև որոշում են կայացնում լուծել հայոց հարցը: Օսմանական, այնուհետ նաև սփյուռքի վարանդյանականների համար, ինչպիսիք էին Հարություն Շաղիկյանը, Հրանտ Սամուելը, Գարո Մեղյանը, Լևոն Տեր-Մինասյանը, Մարիո Նալբանդյանը, սոցիալիզմին անհրաժեշտ է, ըստ Ժորեսի գաղափարների, զարգացնել պետության համախմբումը: Կովկասի վարանդյանականների համար, ինչպիսիք էին Վարանդյանը, Ագնունին, Զամալյանը, Հարությունյանը, կարևորը քաղաքական ամբողջականության ստեղծումն է: Իրականում, վարանդյանականները փակվում են դժոխային խճճված իրավիճակում և հանդես են գալիս որպես մի հոսանք, որը չի արձագանքում հայոց հարցի բարձրացման խնդրին:

Վարանդյանականները դեմ են արտահայտվում տարածաշրջանում առանց տեղի բնակիչների համաձայնության ցանկացած տեսակի ուժի գերակայության դրսևորումներին: Նրանք չեն ընդունում ռոստոմիստների` կոմունիստների հետ համագործակցելու  պատրաստակամության գաղափարները: Բայց նրանք պառակտվում են են ըստ դրանք որդեգրելու ռազմավարության: 1988-1990 թվականներին, երբ Մարուխյանը և Հարությունյանը մտերմանում են, վարանդյանականները բաժանվում են մասերի, ոմանք, ինչպես օրինակ՝ Գևորգ Կեպենեկյանը և Մարիո Նալբանդյանը, մնում են շարքերում, այլոք, ինչպես Անահիտը և Լևոն Տեր-Միանսյանը, լքում են ՀՅԴ-ի շարքերը: Հայաստանը, իր անկախացումից հետո, տեսականորեն կարող էր լինել ամենաբերքատու հողը վարանդյանականների համար: Բայց այստեղ չկան դրա տարածման պայմանները` արդյունաբերական ոլորտի փլուզում, պատերազմ և արտագաղթ: Այսօր Մարիո Նալբանդյանը վերապրել է անկախության երեք տասնամյակ, բայց նրա ազդեցությունը նվազել է, Հրանտ-Վահան զույգը փակել է Հայաստանում իրենց ռազմավարության և կուսակցության դռները սոցիալ-դեմոկրատական գաղափարների համար :

Զավարյանականներ, բարոյախոսներ (լիբերալների և ավանդապահների միջև)

Սիմոն Զավարյանի սինթեզը սահում է հայոց աշխարհի աշխարհիկացման գործընթացի ընդլայնման միջով. քանդելով պատմության աստվածային ավանդույթների շղթաները, բայց երբեք չփորձելով հակադրվել բանականությանը և կրոնին՝ Սիմոն Զավարյանը դրանք դարձնում է գաղափարների և մարդկանց ձևաորման որոշիչ գործոններ : Պահպանողական միտումները հենվում են մբանականության, արևմտյան գաղափարի և կրոնի, տեղական ձգողականության փոխզիջման վրա, որը տանում է դեպի ազգային միություն և պետականություն : Զավարյանը վստահ է, որ կրոնը այլևս չի կարող ազդել մարդկանց կամքի վրա : Այսպիսով մարդը պետք է գտնի զարգացման այլ նորմեր, որը նրան կօգնի խուսափել սոցիալական օտարացումից: Այս գաղափարը նա վերցրել է Ռուսոյից: Իր ռացիոնալիստական հակումները ստիպում են տեսնել, որ պետությունը` այս ամուր նորմերի ամբողջականությունը, կարող է համախմբել մարդկանց: Այս ամբողջականությունը ձևավորում է զավարյանականությունը, որն աչքի է ընկնում դանդաղ գործընթացներով և որի սկզբնակետը  հունական քաղաքն է, իսկ վերջնակետը` ազգ-պետությունը: Սա մի քաղաքական հոսանք է, որն առանձնանում է պահպանողական պահվածքով, քանի որ նրա առաջնահերթությունը մնում է ազգային ամբողջականությունը` ձևավորված բարոյական կարգի և ազգային շահերի պաշտպանության շուրջ: Պահպանողական Զավարյանը հայերի պայքարի էության նկարն է պատկերում` լեզու, բանականություն, էություն, կրոն, դիալեկտիկա, պետություն, էթիկա :

Զավարյանականների համար ընտանիքը կազմում է հասարակության հիմքը, որտեղ էլ զարգանում և ծաղկում է ազգայինի զգացումը: Քաղաքները, հունական քաղաքների նման, կազմում են հայկական միատարրության շղթան, որը պատրաստ է ներծծել ցանկացած մշակութային տարբերություն, երբ ազգը վտանգված է: Բայց Զավարյանի երկրորդ առաջարկությունը անմիտ է թվում: Հունական քաղաքները միշտ չի, որ համերաշխություն են դրսևորել, մասնավորապես Սպարտայի և Աթենքի միջև մրցակցությունը պելոպոննեսյան պատերազմի ժամանակ և նույնիսկ այն ժամանակ, երբ թշնամին օտար էր հելլենական աշխարհին: Զավարյանը ձեռնամուխ եղավ հայ քաղաքական կյանքի արդիականացմանը` փնտրելով մի քաղաքական հիմք, որտեղ կարող էին հայտնվել բոլոր հայերը, և այդ հիմքը ազգային պետությունն էր: Եթե Զավարյանը իմանար 1918 թվականի Հայաստանը, նա վստահաբար կլիներ դաշնակ պետության միակ թեորիստը և այնքան ներդնում կունենար, որքան Ռոբեսպիերը կամ Արամ Մանուկյանը Հայաստանի հանրապետության ամրապնդման մեջ : Պետությունը միակ հնարավոր ձևն է էթնիկական առանձնահատկությունները համախմբելու և հասարակական համախմբվածության մոդել ստեղծելու համար: Ընտանիքից և պետությունից հետո գալիս է երրորդ փուլը` ազգային  դոկտրինի մշակումը, որում ՀՅԴ-ն, որին չենք կարող կասկածել մասնատվածության մեջ, փնտրում է գտնել փոխզիջման ուղիներ  այլ կառույցների և ազգային կուսակցությունների ուժերի միջև:

ՀՅԴ-ն  պետական գաղափարախոսություն է և դաշնակցականությունը պետք է վերսկսի հասարակական պայմանավորվածության գաղափարը, որը ենթադրում է անհատների համատեղումը «ընդհանուր ես-ի» մեջ: Ռուսոյից ներշնչված զավարյանականների համար դոմինանտ է անմիջապես ժողովրդավարությունից բխող օրենքը: Այս հասարակական պայմանավորվածությունը հնարավոր է իրական դառնալ միայն եթե կա ուժեզ ազգային երևույթի նախատիպը: Զավարյանը գրում է “առաջին հերթին ազգային կառույցում է, որ մարդը սկսում է հարգել համընդհանուր շահերի հարցը”: Բայց Զավարյանի գաղափարը աչք է  ծակում իր խառնաշփոթությամբ, մասնավորապես, երբ միակցում է ռուսոյանական և հեգելյանական գաղափարները, քանի որ վերևից կոչ է անում պետական հեղաշրջմանը, ինչպես որ հորդորում է Հեգելը: Այնուամենայնիվ, ռուսոյականությունը բարենպաստ է անմիջական ժողովրդավարության համար և ոչ մեխանիկական պետության համար` մի գերիշխան պետություն համար,  որը պատասխանատվություն է ստանձնում բոլոր հասարակական խնդիրների համար: Մենք չգիտենք, թե ինչու է Զավարյանը համակցում երկու ֆրանսիացի և մեկ գերմանացի փիլիսոփաների գաղափարները: Արդյո՞ք նա փորձում էր ստեղծել համընդհանուր հայկական մտածողության դինամիկա`հիմնվելով ազգի ֆրանսիական և գերմանական գաղափարների վրա: Արդյո՞ք նա սխալ չի գործել` ներարկելով գերմանական մշակույթից ոգեշնչված իր գաղափարները Լուսավորչությամբ լի օսմանյան հայերի քաղաքականության մեջ: Ամեն դեպքում, Զավարյանի գաղափարները հրեշավոր են, եթե ոչ շոկային, քանի որ նա, առանց հաշվի առնելու, միակցել է երկու անհամատեղելի մտածողությունների համակարգեր:

Անկախության գաղափարի հետ կապվածությունը քաղաքական պայքարի առաջնահերթությունն է, քանի որ ֆիզիկական բնաջնջման սպառնալիքը հիմնականում ուղղված էր օսմանյան կայսրության հայերի վրա: Այս ազգային իրարանցումից դուրս գալու ամենալավ միջոցը իրական ազգային պետության պայմանները ստեղծելն է, որն էլ անկախությունն է: Այն գին չունի, և զավարյանականները անկախությունը համարում են բացարձակ արժեք, որտեղ ոչ մի փոխզիջում հնարավոր չէ: Սա Արամ Մանուկյանի, Լևոն Շանթի, Վահան Փափազյանի, Երվանդ Խաթանասյանի, Մովսես Տեր-Գալուստյանի, Սարգիս Զեյթլյանի և Կարո Արմենյանի դիրքորոշումն է : Բացի անկախության հետ այսքան կապվածությունից, զավարյանականները ունեն ընդհանրություն`նրան բոլորը երկար ժամանակ գտնվել են բուֆերային գոտում: Եթե Մանուկյանը և Վահան Փափազյանը հաստատվում են Վասպուրականում, ապա դա միայն այն պատճառով է, որ նրանք գիտեն, որ դա երկու կայսրությունների միջև ընկած միջանցիկ տարածք է: Մնացած զավարյանականները երկար ժամանակ ապրել են Լիբանանում և Եգիպտոսում,  արաբական աշխարհի մի շարք մայրցամաքներ ներառող երկու պետություններում:

Հետևելով ազգային քաղաքականությանը՝ զավարյանականները դարձան բոլշևիկների և ԽՍՀՄ-ի դեմ պայքարի գլխավոր դերակատարները: Նրանք միշտ պնդել են, որ պետք է քննադատել ռուսների` որպես ռուս իմպերիալիզմի փոխակերպման,  ներկայությունը Հայաստանում, որը նշանակում է, որ մի կողմից նրանք չեն ցանկանում տարբերակել ռուսական շահը ԽՍՀՄ-ի շահից, մյուս կողմից էլ համարում են, որ ռուսական ներկայությունը խանգարում է ՀՍՍՀ Հայաստանի պետականացմանը: Կարճ ուղին, որը տանում էր դեպի ամերիկյան ճամբար, ուներ ուղիղ հետագիծ: ՀՅԴ-ի և Միացյալ նահանգների մերձեցումը չի հաստատվում Վաշինգտոնի կողմից, եթե նույնիսկ, մի շարք զավարյանականներ, ինչպիսին էր Կարո Արմենյանը, գտնվում են ամերիկյան հողի վրա և Ամերիկայի քաղաքացիներ են: Զավարյանականները նախընտրում են Բեյրութի տարածքը, որտեղ կարող էին սնել իրենց կապը Միացյալ նահանգների հետ, քանի որ հարցը Միջին Արևելքում ամերիկյան քաղաքականության վերաբերյալ հայկական կարծիք ունենալն էր և ոչ թե զարգացումներին հետևելը նոր մայրցամաքից: Այդ իսկ պատճառով ամերիկացիները միշտ ուշադրությամբ են ականջալուր լինում հայերի պահանջներին, քանի որ նրանց գրավում է անկախ հայ պետության գաղափարը: Մի՞թե նախագահ Ուիլսոնը չէր, ով կազմեց Հայաստանի իդեալական քարտեզը 1920 թվականին: Արդյո՞ք Միացյալ նահանգները միակ մեծ հզոր արևմտյան պետությունը չէր, որը չկարողացավ վավերացնել Լոզանի պայմանագիրը` հայկական հարցի ոչնչացման ակտը 1923 թվականին : Մի՞թե Միացյալ նահանգները չէր ճանաչել ԽՍՀՄ-ը սկսած 1933 թվականից: Վաշինգտոնը երբեք չի սպառնացել ՀՅԴ-ի շահերը ամերիկյան հողի վրա: Հակառակը, ամերիկացիները միշտ հենվել են ՀՅԴ-ի վրա` տեղեկանալու համար Միջին արևելքում համայնքային գործողությունների մասին, մասնավորապես սառը պատերազմի ժամանակ: Լինելով ՀՅԴ-ի քաղաքականության հիմնասյուներից մեկը 1950-1960ական թվականներին՝ զավարյանականությունը, երբ 1963 թվականին փոխեց իր ընթացքը, ցույց տվեց, որ այն ադապտացվել է աշխարհագրական քարտեզների վերաբաշխմանը ամբողջ աշխարհում: Համաձայնվելով փոխզիջումների գնալ ԽՍՀՄ-ի հետ՝ զավարյանականները ամենից առաջ ցանկանում են պահպանել ՀՅԴ-ի գործընթացները` պաշտպանելով ազգայնական ռազմավարությունը ռոստոմականների դեմ:

Դումանականներ, զինվորականներ (ավանդապահների և պոպուլիստների միջև)

Նրանք հիմնականում արմատացած են Պարսկաստանում: Հեղափոխությունը օրգանական մարմին է` հայ ժողովրդի անբաժանելի մասը, և անհնար է նրան բաժանել ազգային շահերի` հետևաբար ՀՅԴ-ի, դավաճանության վախի ներքո: Այս մաքսիմալիստական հոսքը համարում է, որ ազգային հեղաշրջումով պետք է պայմանավորվի ամբողջ հայկական քաղաքական կյանքը, որն արտահայտվում է Հայաստանում գյուղացիների ապստամբությամբ, ազգային համերաշխությամբ և հակաարևմտականությամբ: Հանուն այս միտումի, ամբողջական հեղաշրջումը նշանակում է, որ յուրաքանչյուր հայի համար պարտադիր է ներդրում ունենալ Հայաստանի ազգային ազատագրման պայքարի մեջ: Դումանականները կապված են դաշնակների երկակի վերջնանպատակների հետ` պետություն և կոնֆեդերացիա: Իրենք միակցում են այս երկու վերջնանպատակները և այն կոչում պետական հեղաշրջման դինամիկա: Պայքարը ուղղված է ինչպես թուրքական, այնպես էլ սովետական ուժերի դեմ: Պետության կազմավորումը ոչ այլ ինչ էր, քան մի քայլ, իհարկե արժեքավոր, բայց ոչ բավարար հեղաշրջման համար: Իրենք իրենց չեն համարում ուտոպիայի շարժիչ ուժը, այլ համարում են կարծրացած և պրագմատիկ հեղափոխականներ, որոնք միտված են ծառայությել հեղափոխությանը հեղափոխության մեջ:

Դումանիստական հոսանքը հիմնվում է Բակունինի մեծարման գաղափարի վրա և իրենից ներկայացնում է հավաքական դրամա, «պատմական դժբախտություն», հայի ինքնության հիմքը: Դումանականները կոչ են անում մարդկանց կազմել համերաշխության շղթա, որը պատրաստ կլինի շրջել մերժողականության լեռները, որպեսզի սա դառնա քաղաքական գաղափար: Այս հավաքական դրաման զգալը, այս տառապանքը դառնում է ՀՅԴ-ին պատկանելու առաջին քայլը: Լինելով բազում տառապանքների կենտրոն՝ ՀՅԴ-ն սնում է իր ուժի գաղտնի պարտեզը և ճակատագրի շրջադարձային կետը: «Կյանքում արդարությունը դանակի շեղբին է : Այն պարզապես հաղթողն է (…) եթե մենք ձախողում ենք մեր առաքելությունը, ինչ էլ որ փորձեինք անել, միևնույն է արժանանալու էինք դժոխքի և անեծքների»: Սրանք Նիկոլ Դումանի առաջարկություններն են : Հեղափոխականները մշակում են այս գաղափարախոսությունը` տառապանք համերաշխության մեջ և համերաշխություն տառապանքի մեջ: Դաշնակների ռազմավարությունը անփոփոխ է, քանի որ այն համարվում է տառապանքի դոկտրինի մի մասը: Ռազմավարական անկումները դումանականները երբեք չեն դիտարկում որպես խորտակում, քանի որ դրանք նույն տառապանքից են վերածնվում: Ժամանակի ընթացքում, երբ հայերը սկսեցին ապրել լիբերալ և ապահով հասարակություններում, 1950ականների վերջում հայերի տառապանքները ոչ միանշանակ քաղաքական պարտություններից (պետության բացակայությունից) վերածվում է դրամայի (ցեղասպանություն), որը վերապրածները ավելի հակված են այն դարձնել վերականգնման և ոչ մասնատման պատճառ: Դումանականության համար մարդը ինքն իրենով արժեք չի ներկայացնում, քանի որ նա չէ մարդկության աղբյուրը: Նա Աստծո արարումն է, միությունն է որ ձևավորում է անհատին, հերոսներին և առասպելները: Դումանականներն են Դավթյանը, Դումանը, ավելի ուշ նաև Ռուբեն Տեր-Մինասյանը, Գարո Սասունին, Խաժակ Տեր-Գրիգորյանը, Հրանտ Մարգարյանը, Նազարեթ Բերբերյանը: Պահպանողականների և ավանդապահների, կրոնականների և փիլիսոփաների միջև դումանականները զինվորականներ են` առանց ոգու: Նրանք առաջիններից տարբերվում են կրոնի` որպես գործիք օգտագործումով, բայց հեռվանում են երկրորդներից `հերոսական ազգի կուլտով և Պարսկաստանի հետ իրենց ռազմավարական դաշնակցությամբ, որը դուռ է բացում դեպի Հայաստան: Բայց այս երեք միտումները (ավանդապահները, դումանականները և պոպուլիստները) համարվում են հայերի տառապանքի պանդաշնակցականության շղթայի երեք օղակները` ի հակադրություն արևմուտքի բանականությանը և լիբերալիզմին: Բայց երբ տառապանքը համընդհանուր է, չի նշանակում, որ դումանականները միատարր բլոկ են կազմում: Ընդհակառակը : Կան Դավթյանի, Դումանի, Կարո Սասունի, Նազարեթ Բերբերյանի, Ալբերտ Աճեմյանի նման ուղղափառ դումանիստներ և Ռուբեն Տեր-Մինասյանի, Խաժակի, Հրանտ Մարգարյանի նման ռևիզիոնիստ դումանականներ: Ինչի՞ մասին է խոսքը: Ինչու՞ խոսենք ռևիզիոնիստ դաշնակների մասին : Սրա մասին հաջորդիվ…

1995-2000

Copyright Gaidz Minasian

Շարունակելի

Կայծ Մինասյան

Այս հոդվածը «Դաշնակցություն–ը խաղաղություն է, նրա ռևիզիոնիզմ–ը ՝ պատերազմ » խորագրով ութ մասից բաղկացած շարքի 5-րդ մասն է. Հաջորդ բաղադրիչը. Ովքե՞ր են ռևիզիոնիստները: