«Չավուշօղլուն հայտարարել է իր վարդագույն երազանքի մասին, բայց այդ երազանքը գոնե այս պահի դրությամբ իրականացման ճանապարհին ունի միանգամայն անհաղթահարելի խոչընդոտներ, ընդ որում՝ թե՛ Չավուշօղլուի և թե՛ իր ռուս բարեկամների համար, եթե վերջիններս ցանկանան Չավուշօղլուի վարդագույն երազանքը կյանքի կոչել: Բայց, այնուամենայնիվ, մենք սա ընդունում ենք ի գիտություն՝ արձանագրելով, որ, փաստորեն, Թուրքիան իր մղումներում մնում է նույնը: Մենք էլ մնում ենք նույնը մեր հերթին՝ համարելով, որ միակ բանը, որը Թուրքիան ունի անելու ղարաբաղյան կարգավորման գործում, որքան հնարավոր է՝ ղարաբաղյան կարգավորումից հեռու մնալն է»:
Թուրքիայի Հանրապետության ներկայացուցիչը կրկին անդրադարձել է Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցին: Անկարան, որը պարբերաբար փորձեր է անում միջամտելու Հարավային Կովկասի գործերին ու մասնավորապես ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման գործընթացին՝ բնականաբար, պաշտպանելով Ադրբեջանի շահերը, այս անգամ խոսել է Թուրքիայի արտաքին գործերի (ԱԳ) նախարար Մևլութ Չավուշօղլուի շուրթերով: Չավուշօղլուն Անկարայում հանդիպել է «Լրագրողների միջազգային ֆեդերացիայի» գործադիր կոմիտեի անդամների հետ՝ հանդիպման ընթացքում ասելով, թե այս տարի Ղարաբաղի հարցը կարևորվելու է: Ավելին, նա այս համատեքստում կարևորել է նաև Ռուսաստանի դերակատարումը:
«Մենք ջանքեր ենք գործադրում, որպեսզի ղարաբաղյան հարցին լուծում տանք: Եթե Ռուսաստանն օգտագործի իր ուժն ու ազդեցությունը, ապա մենք կլուծենք այս հարցը: Այս տարի կարևորելու ենք Ղարաբաղի հարցը», – հայտարարել է Թուրքիայի ԱԳ նախարարը:
Անշուշտ, հայտնի փաստ է, որ Թուրքիան, իմիջիայլոց, լինելով ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի անդամ, անաչառ չէ Արցախի հարցում և բացահայտորեն պաշտպանում է «եղբայրական» Ադրբեջանին: Ընդ որում, եթե տարիներ առաջ ղարաբաղյան հակամարտության գոտում ինչ-որ սրացման, արտառոց իրադարձության կամ զարգացման դեպքում Թուրքիան փորձում էր հնարավորինս հավասարակշռված դիրքորոշում արտահայտել, ապա վերջին տարիներին, Թուրքիայում բռնատիրական ռեժիմի ամրապնդման ֆոնին, այս երկիրը որքան գնալով ավելի ագրեսիվ ու ռազմատենչ է դառնում տարածաշրջանում, այնքան ավելի ադրբեջանամետ են դառնում մոտեցումները Լեռնային Ղարաբաղի հարցի առնչությամբ:
Հենց ադրբեջանական գործոնն էր հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գլխավոր խոչընդոտներից մեկը: Դրանից հետո էլ Թուրքիան, անդրադառնալով հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման և սահմանների բացման խնդրին՝ դա կապել է Հարավային Կովկասում «խաղաղության» հաստատման խնդրի հետ: Իսկ Ղարաբաղի հարցում «խաղաղություն» ասելով թե՛ Անկարան և թե՛ Բաքուն մեկ բան են հասկանում՝ «Լեռնային Ղարաբաղի վերադարձ Ադրբեջանին»: Այս դիրքորոշումը 2018 թ. դեկտեմբերին, Հայաստանի վարչապետ Ն. Փաշինյանի հայտարարությանն ի պատասխան, կրկնել է Թուրքիայի նախագահի աշխատակազմի ներկայացուցիչը՝ ասելով, թե Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման համար անհրաժեշտ է, որ Հայաստանը «Ադրբեջանին վերադարձնի օկուպացված տարածքները»: Այս մասով ամեն ինչ, իհարկե, պարզ է:
Թուրքիայի արտգործնախարարի վերջին հայտարարության մեջ առավել ուշագրավ է իր հայտնած այն հույսը, որ «եթե Ռուսաստանն օգտագործի իր ուժն ու ազդեցությունը՝ մենք կլուծենք Ղարաբաղի հարցը»: Թե ինչ լուծում են թուրքերը ակնկալում Ռուսաստանից՝ երևի թե դժվար չէ կռահել, բայց դա չէ հարցը: Հարցն այն է, թե արդյո՞ք Մոսկվան կընդառաջի Թուրքիայի այդ ակնկալիքներին, եթե, իհարկե, թուրքերը որոշեն լուրջ փորձեր անել միջամտելու ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացին: Որովհետև նախկինում էլ Թուրքիայի նախագահ Էրդողանը հայտարարել է, թե անձամբ է իր ռուսաստանցի գործընկերոջ՝ Վլադիմիր Պուտինի հետ խոսելու Ղարաբաղի հարցի մասին, բայց հետագա պաշտոնական հաղորդագրություններից չի երևացել, որ ռուսական կողմն ինչ-որ կերպ ընդառաջել է թուրքական կողմին այս հարցում:
Բոլոր դեպքերում, թուրք-ռուսական հարաբերությունների շարունակական խորացման խորապատկերին Չավուշօղլուի հայտարարությունը բավական մտահոգիչ է, և դրա պատճառն, իհարկե, պատմության դասերն են: Ոչ վաղ անցյալի պատմության դասերը: Ռուսաստանն ու Թուրքիան նախկինում էլ են խիստ անկայուն հարաբերություններ ունեցել իրար հետ. կռվել, պատերազմել միմյանց դեմ, հետո հաշտություն են կնքել: Եղել են նույնիսկ պատմական որոշ շրջափուլեր, երբ երկու երկրները մարտավարական դաշինք են կազմել՝ ինչպես, օրինակ, հիմա: Ու շատ հաճախ ռուս-թուրքական գործարքները եղել են հայկական հողերի և հայկական շահերի հաշվին: Սրա ամենավառ օրինակը Մոսկվայի ու Կարսի տխրահռչակ պայմանագրերն են (1921 թ.), որոնցով ամրագրվեց Կարսի մարզի, Սուրմալուի գավառի և Նախիջևանի օտարումը Հայաստանից:
Այսօր էլ ռուս-թուրքական մերձեցման հետ կապված հիմնական սպառնալիքը հայ հանրության ընկալման մեջ շարունակում է մնալ նմանատիպ նոր դավադրության հնարավորությունը Հայաստանի շուրջ: Եվ առանցքում, ինչպես տեսանք, Լեռնային Ղարաբաղի հարցն է: Բայց արդյո՞ք Սիրիայի շուրջ վերջին մի քանի տարիներին Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև ձևավորված, ռազմավարական դաշինքի ձգտող համագործակցությունը ինչ-որ կերպ կարտացոլվի նաև հարավկովկասյան տարածաշրջանի վրա, առավել ևս եթե հաշվի առնենք այն, որ վերջին օրերին Թուրքիայի և Ռուսաստանի հարաբերությունները նկատելիորեն սրվել են նույն Սիրիայի հարցի շուրջ:
Թեմային շուրջ «Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտի (ՄԱՀՀԻ) ասոցացված փորձագետ, քաղաքական վերլուծաբան Ռուբեն Մեհրաբյանը:
– Պարոն Մեհրաբյան, Չավուշօղլուի հայտարարության մեջ և առհասարակ Թուրքիայի կողմից արվող նմանատիպ հայտարարություններում հայկական շահերին սպառնացող վտանգ չե՞ք տեսնում՝ հաշվի առնելով անցյալի դառը փորձը:
- Չավուշօղլուն հայտարարել է իր վարդագույն երազանքի մասին, բայց այդ երազանքը գոնե այս պահի դրությամբ իրականացման ճանապարհին ունի միանգամայն անհաղթահարելի խոչընդոտներ, ընդ որում՝ թե՛ Չավուշօղլուի և թե՛ իր ռուս բարեկամների համար, եթե վերջիններս ցանկանան Չավուշօղլուի վարդագույն երազանքը կյանքի կոչել: Հետևաբար, Չավուշօղլուի ասածը կարող ենք գնահատել որպես Ադրբեջանին գոտեպնդելու նպատակով արված հայտարարություն, որից գործնական որևէ հետևանք չի բխում: Բայց, այնուամենայնիվ, մենք սա ընդունում ենք ի գիտություն՝ արձանագրելով, որ, փաստորեն, Թուրքիան իր մղումներում մնում է նույնը: Մենք էլ մնում ենք նույնը մեր հերթին՝ համոզված լինելով և համարելով, որ միակ բանը, որը Թուրքիան ունի անելու ղարաբաղյան կարգավորման գործում, որքան հնարավոր է՝ ղարաբաղյան կարգավորումից հեռու մնալն է:
– Մենք գիտենք, որ Թուրքիան Մինսկի խմբի անդամ է, բայց լուրջ ազդեցություն չունի ԼՂ հիմնախնդրի կարգավորման գործընթացի վրա՝ չնայած պարբերաբար գործադրվող ջանքերին: Բայց եթե տարիներ առաջ Անկարան ավելի զուսպ ու հավասարակշռված դիրքորոշումներ, տեսակետներ էր հայտնում այս հիմնախնդրի վերաբերյալ, ապա վերջին շրջանում Թուրքիայի ղեկավարությունը գնալով ավելի ակնհայտորեն է պաշտպանում Ադրբեջանին: Հիշենք թեկուզ 2017 թ. հոկտեմբերի 30-ին՝ Բաքու-Թբիլիսի-Կարս երկաթուղու գործարկման օրը, Բաքվում Էրդողանի արած այն հայտարարությունը, թե «Ղարաբաղի հարցը արնահոսող վերք է մեզ համար»:
– Ավելին, երբ սկսվեց Ապրիլյան քառօրյա պատերազմը, Թուրքիայի առաջին հայտարարությունը հենց Չավուշօղլուի հայտարարությունն էր, որով նա հաջողություն մաղթեց ադրբեջանական բանակին և ասաց, որ «օսմանցի թուրքը միայնակ չի թողնի ադրբեջանցի թուրքին»: Գիտե՞ք՝ ինչ. ցավոք սրտի, գործ ունենք ցեղային մտածողության հետ, որը բացարձակապես քաղաքակրթության և 21-րդ դարի ժողովրդավարության և արժեքների հետ կապ չունի: Սա պարզապես ոհմակային մտածողության դրսևորում է:
Ի՞նչ է ասում Չավուշօղլուն. ասում է, թե «հարգելի՛ Ռուսաստան, Մինսկի խմբի մյուս երկու համանախագահներին դուրս հանեք ձևաչափից, հայերին էլ ինչ-որ կերպ բերեք մեր հարթակ, մենք էլ երկուսով նստենք-որոշենք՝ ի՞նչ ենք անում, ի՞նչ չենք անում, որ մեր եղբայր Ադրբեջանի համար լավ լինի»: Այս է ասում:
– Դուք կարծում եք, որ ղարաբաղյան հակամարտության վերսկսման դեպքում Թուրքիան բացահայտորեն կաջակցի՞ Ադրբեջանին: Եվ արդյո՞ք կարծում եք, որ Ադրբեջանն ու Թուրքիան իսկապես դաշնակիցներ են:
– Գիտեք, Ադրբեջանի և Թուրքիայի հարաբերությունները բավական բարդ և բազմաշերտ հարաբերություններ են: Նախ, նրանց միջև շատ սերտ փոխկապակցվածություն կա: Բայց մյուս կողմից էլ, Թուրքիան երբեք չի անցնի այն «կարմիր գծերը», որոնք անցկացրել են տարածաշրջանում ձևավորված աշխարհաքաղաքական իրողությունները: Որովհետև Թուրքիան շատ լավ է պատկերացնում դրա անհաղթահարելի հետևանքներն ու անընդունելի ռիսկերը գոնե իր համար: Հետևապես, սա այն հռետորաբանությունն է, որն արտացոլում է Թուրքիայի մղումները, բայց մե՛նք էլ ենք հասկանում, թուրքե՛րն էլ են հասկանում, որ դրանից գործնական հետևանքներ սպասելն այս պահին իրատեսական չէ: Այնուամենայնիվ, նրանք սահմանում են որոշակի դիրքորոշում այս հարցի վերաբերյալ, ինչը մենք ուղղակի պարտավոր ենք ի գիտություն ընդունել և առաջնորդվել ըստ այդմ:
– Վերևում որպես մեր խոսակցության հիմք ընդունեցինք ռուս-թուրքական հարաբերությունների պատմական համատեքստը: Եվ հետաքրքիր է, որ պատմականորեն և՛ ռուս-թուրքական մերձեցումն է ի վնաս մեզ եղել, և՛ ռուս-թուրքական հակամարտությունները: Դուք արդեն հիշատակեցիք 2016 թ. Ապրիլյան պատերազմը, որի հրահրմանը, երևի թե կարելի է ասել, տարածաշրջանային գործոններից նպաստել է նաև Ռուսաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունների կտրուկ սրացումը: Հիմա հարցը հետևյալն է. Ռուսաստանն ու Թուրքիան, բացառությամբ 2015-16 թթ. սրացման կարճ ժամանակահատվածի, արդեն բավական երկար ժամանակ է՝ Պուտինի և Էրդողանի գլխավորությամբ հետևողականորեն խորացնում են իրենց առևտրա-տնտեսական, էներգետիկ, ռազմաքաղաքական հարաբերությունները, համագործակցությունը միջազգային հարաբերությունների ոլորտում և հատկապես Մերձավոր Արևելքում: Բանը հասավ արդեն ռազմատեխնիկական լուրջ համագործակցության, վերջերս գործարկվեց «Թուրքական հոսք» գազային ծրագիրը: Բայց մինչև հիմա ռուս-թուրքական քաղաքական դաշնակցությունը հիմնականում Մերձավոր Արևելքի շուրջ է եղել, ոչ թե Հարավային Կովկասի: Այդուհանդերձ, մենք միշտ էլ մտավախություն ենք ունեցել, որ երբ Ռուսաստանն ու Թուրքիան լավացնում են իրենց հարաբերությունները, դրանից հաճախ տուժում է հենց Հայաստանը, և երկկողմ քաղաքական առևտրի առարկա են դառնում հայկական շահերը: Արդյո՞ք ռուս-թուրքական դաշինքն այն աստիճանի է խորացել, որ ինչ-որ կերպ անդրադառնա նաև Հարավային Կովկասի ու մասնավորապես ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման վրա:
– Բարեբախտաբար, այդ աստիճանի չի հասնի, որովհետև Ռուսաստանի ռեսուրսները չեն բավարարում դրա համար: Երկրորդը, Թուրքիայի ռեսուրսը ևս չի բավարարում դրա համար, և Թուրքիան ունի իր համար շատ ավելի կարևոր գերակայություններ՝ հատկապես Արևելյան Միջերկրականում և Մերձավոր Արևելքում: Եվ այդ իմաստով Կովկասը գոնե այս պահին Թուրքիայի համար այդ աստիճանի կարևորություն չունի, նաև ռեսուրսի խնդիր էլ կա:
– Որովհետև Մերձավոր Արևելքո՞ւմ է ներգրավված:
– Այո՛, իհարկե: Ե՛վ Մերձավոր Արևելքում, և՛ Միջերկրականում, հիմա արդեն Լիբիայում. դա ևս մեկ ճահիճ է, որը գալիս է համալրելու Թուրքիայի ներգրավվածությունն այդ ուղղությամբ: Եվ երրորդ կարևոր հանգամանքը. մենք տեսնում ենք, որ Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերություններն էլ խիստ երկակի են և երկդիմի: Այսինքն՝ նրանք իրար երեսի ժպտում են, բայց ներքևից քացիներ են իրար հասցնում: Մենք դա տեսնում ենք Սիրիայում, Լիբիայում, մենք տեսնում ենք ուղղակի բախումներ նրանց «պրոքսիների» միջև: Հետևապես, այստեղ ամեն ինչ այդքան անամպ չէ: Եվ դա, իհարկե, ևս մեր շահերից է բխում: Չորրորդն էլ՝ Թուրքիան պատրաստ չէ ամբողջությամբ խզել իր հարաբերություններն Արևմուտքի հետ և լիակատար դաշնակից դառնալ Ռուսաստանին:
Ինչ վերաբերում է ռուսներին՝ ռուսական դիվանագիտության ինստիտուցիոնալ հիշողության մեջ դեռ ցարական ժամանակ կա տարածաշրջանային գերտերությունների հետ «կեսն՝ ինձ, կեսը՝ քեզ» սկզբունքով հարևանների շահերը տրորելու պրակտիկան: Այս մոտեցման կիրառումն ունի փաստացի ապացույցներ և մեզ է հասել փաստաթղթավորված մի քանի գործարքների տեսքով:
Այս շարքում կարելի է նշել, օրինակ, ռուս-ճապոնական պայմանավորվածությունները Չինաստանի դեմ, որը գաղտնազերծվեց Լենինի օրոք: Դա ցարական Ռուսաստանի դիվանագիտության «նվաճումն» էր: Մյուսը Լենին-Աթաթուրք պայմանավորվածությունն է (1920-21 թթ.), որն ուղղված էր ընդդեմ Հունաստանի և Արևմուտքի, ընդդեմ կովկասյան երկու պետության՝ Հայաստանի և Վրաստանի: Երրորդը հայտնի Մոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտն է (1939 թ.):
Եվ հիմա մենք տեսնում ենք, որ Ռուսաստանը, այլ երկրների հետ դաշնակցելով և պայմանավորվելով, փորձում է «կուլ տալ» իրենից ավելի թույլ հարևաներին: Բայց մենք գիտենք, որ այսօր Եվրոպայում 21-րդ դարն է, և Ռուսաստանը հիմա Եվրոպայում իրեն համար նման «կոլաբորանտ» չի գտնի և պրոբլեմ է դառնում այդ իմաստով: Բայց միևնույն ժամանակ մենք տեսանք, որ Սիրիայի հարցում, այո՛, Թուրքիայի հետ ռուսները լավ էլ գործակցելու փորձեր ձեռնարկեցին: Մասամբ դա ավարտվեց հաջողությամբ, մասամբ էլ՝ ոչ, որովհետև երկու կողմերն էլ չեն կարողանում զսպել իրենց անհագ նեոկայսերապաշտական ախորժակները և փորձում են իրար հետ մի բան պայմանավորվելուց հետո էլ իրար խաբել: Հետևապես, այս փորձերն էլ մեծ հաջողություններ չեն ունենում, որովհետև, այնուամենայնիվ, Թուրքիան և Ռուսաստանը ակվարիումի մեջ չեն գործում, այլ գործում են մի ահռելի տարածաշրջանում, որտեղ այլ խաղացողներ էլ կան: Իսկ խաղացողներից ոմանք էլ, եթե իրենցից ավելի ուժեղ չեն, ապա առնվազն իրենցից պակաս ուժեղ չեն այդ հատվածում, կամ իրենց շահերը պակաս լեգիտիմ չեն, քան թուրքերինն ու ռուսներինը: Եվ խոսքը վերաբերում է առաջին հերթին հենց իրենց՝ արաբներին: Եվ այնտեղ կա նաև մի գերտերություն, որն ուղղակի չի հանդուրժի, որ այդ խաղերը հեռու գնան: Վաղ թե ուշ նա կակտիվացնի իր ջանքերը, և նրանք կսկսեն մտածել այն մասին, թե ինչպե՞ս դուրս գալ այս ճահճից, որի մեջ իրենք խրվել են:
Հետևաբար, ես կարծում եմ, որ հիմնական զարգացումները դեռ առջևում են: Եվ հետո, մյուս կողմից էլ՝ ինչքան այս երկու երկրները մեզնից հեռու տարածաշրջաններում թաղվեն, այնքան ավելի լավ Հայաստանի համար: Երկուսն էլ: Շեքսպիրի «Ռոմեո և Ջուլիետ» պիեսում մի այսպիսի հայտնի արտահայտություն կա՝ «Ժանտախտը՝ ձեր երկու տներին»: Սա հենց այդ դեպքն է, և կարծում եմ՝ սա պիտի լինի Հայաստանի դիրքորոշումը այս երկուսի վերաբերյալ՝ մեզնից հեռու: