Հոգևոր հայրենիք․ Մադրասն ու Սուրբ Ղազարը

Ընդունված կարգ է: Ասում են պատմությունը «եթեներ» չի սիրում: Բայց ես համաձայն չեմ դոգմատիկ այս ճշմարտության հետ: Լավ էլ սիրում է: Առանց «եթեի» մենք զրկվում ենք այլընտրանք գտնելու հնարավորությունից: Անցյալի այլընտրանքը ներկայի գաղափարական բազմազանության երաշխավորն է: Այսինքն եթե անցյալը  միագույն պատկերենք, ապա ինքնաբերաբար կստեղծենք գորշ իրականություն՝ առանց այլընտրանքի հնարավորության:  Մեզ թվում է, թե 19-20-րդ դարերը Հայոց պատմության ամենաողբերգական շրջափուլերն են: Երիցս ո՛չ: Չնայած միլիոնավոր մարդիկ դատապարտվեցին ցեղասպանության, բայց, այնուամենայնիվ հայ իրականությունն ապրում էր ու շնչում, պայքարում էր ու մինչև վերջին շունչը կռվում: Վանի հերոսամարտը ասվածի վառ ապացույցն է:

Իմ համոզմամբ Հայոց պատմության ամենաողբերգական շրջափուլը 16-18-րդ դարերն են: Մութ ու ահասարսուռ մի ժամանակաշրջան, երբ հայերը կարողանում էին միայն աղոթել, առևտուր անել ու սպանվել կամ էլ՝ արտագաղթել: Եկեղեցին, Խոջայական կապիտալն ու հեծեծվող գյուղացին: Հենց այդ շրջանում է, երբ քաղաքակրթական զարգացվածության չափազանց բարձ մակարդակ ունեցող, պետականաստեղծ ժողովուրդը մի քանի հարյուրամյակի ընթացքում փոխակերպվեց էթնոկրոնական պարզունակ հանրույթի՝ Հայկական Վատիկանի՝ Էջմիածնի անզեն, բայց ծանր տիրապետության տակ: Հետաքրքիր է, այդ ինչպե՞ս ստացվեց, որ թուրքմենական, թյուրքական ու պարսկական տիրապետության պայմաններում հայ ժողովուրդը չանհետացավ պատմության թատերաբեմից, չէ՞ որ ոչնչացման համար կային բոլոր նպաստավոր պայմանները՝ ներքին ու արտաքին: Ներսից այն ինքնաոչնչացվում էր իր իսկ քարացած հետադիմության նահապետական տիղմի մեջ, իսկ դրսից նրան ոչնչացնում էին օտար նվաճողները: Ճիշտն ասած ես չգիտեմ, թե ինչու հայերը այդպես էլ չհեռացան պատմության թատերաբեմից, իսկապես չափազանց լուրջ հարց է, բայց ցավոք սրտի մենք հեռացել ենք պատասխանը գտնելու հնարավորությունից՝ փրկությունը վերագրելով եկեղեցուն ու նահապետական ադաթներին: Սա իհարկե միֆ է, որը դարեր շարունակ կաթացրել են մարդկանց ականջներին՝ աստիճանաբար դրան գիտականության կարգավիճակ շնորհելով:

Վերադառնանք «եթե»-ի հիմնախնդրին: 16-18-րդ դարերում բուն Հայաստանը՝ որպես վարչաքաղաքական, տնտեսական ու մշակութային միավոր, ոչնչացված էր՝ անշարժ ու քարացած մի տարածք:

Բայց ամեն ինչ այդքան էլ պարզ չէ, քանի որ չունենք այն գլխավոր հարցի պատասխանը: Պարզ չէ նաև այն իմաստով, որ հայ ժողովուրդը ամենևին էլ չէր պատրաստվում հեռանալ պատմության թատերաբեմից: Նա պետք է հարություն առներ չգոյությունից, և այդ հարությունը պետք է տեղի ունենար ոչ թե կազմաքանդված ու անշարժացած հայրենիքում, այլ՝ դրսում, այսինքն՝ գաղթօջախներում: Գաղթօջախներն իհարկե մեծ թիվ էին կազմում, բայց խնդիրը քանակի մեջ չէ: Մեծ հաշվով հայ ժողովուրդը երկու անգամ է փկվելու ու ապրելու նշաններ ցույց տվել՝ առաջինը Հնդկաստանի Մադրասում, իսկ երկրորդը՝ Վենետիկի Սուրբ Ղազարում: Ինչպես ծովում խեղդված մարդն է հանկարծակի կենդանության անզուսպ ճիչ արձակում, այնպես էլ հայ ժողովուրդը որպես օրգանիզմ իր կենդանության ճիչն արձակեց Մադրասում և Սուրբ Ղազարում:

Ի՞նչ կլիներ հայերի հետ, եթե չլինեին Մադրասի խմբակն ու Մխիթարյան միաբանությունը, չգիտեմ, իսկապես չգիտեմ, բայց մի բան հստակ է, որ իրարից անկախ, աշխարհի հակառակ կողմերում մի խումբ մարդիկ գիտակցում էին իրենց պատմական առաքելությունն ու աշխատանքի քաղաքակրթական նշանակությունը:

Ղևոնդ Ալիշանը հասկանում էր, որ հայաստանցին կորցրել է հայրենիքի հոգևոր սահմաններն ու ընդհանրապես դրա գիտակցական պատկերը: Նա երբեք չէր եղել Հայաստանում, բայց գծում էր դրա սահմանները:

Մադրասում հասկանում էին, որ ստրկացված ժողովուրդը ապստամբության ու ազատագրական պայքարի պետք ունի: Այդ մեծ ճանապարհին նրանք ծրագրեր էին մշակում ու ելքեր փնտրում:

Սուրբ Ղազարում գիտակցում էին, որ հայ ժողովրդի ինքնության մեխը հայոց լեզուն է, որը պաշտպանության կարիք ունի: Արդյունքում ստեղծվեց կոթողային այն բառարանը՝ հայերենի անվտանգ գոյության պահապանն ու պաշտպանը:

Մադրասում գիտակցում էին, որ բուն հայրենիքում ժողովուրդը ինքնակազմակերպման կարիք ունի և այդ նպատակի համար Հայաստան էին գործուղում Հովսեփ Էմինին, որը Խորենացու Հայոց պատմությունը թևի տակ փորձում էր մարդկանց նախապատրաստել ազատագրական պայքարի: Ցավոք սրտի հայ գյուղացին այլևս ի զորու չէր ճանաչել ո՛չ Խորենացուն և ո՛չ էլ նրա գիրքը: Ինչպես վերևում նշեցինք կապը խզված էր:

Միքայել Չամչյանը հասկանում էր, որ հոգևոր հայրենիքի վերականգնման համար անհրաժեշտ է վերակենդանացնել նրա անցյալը, ինչպես ժամանակին արել էր Խորենացին: Հենց այդ նպատակով նա շարադրեց հայ պատմագիտության ամենանշանավոր աշխատություններից մեկը, որից մինչ օրս կառչաց ենք:

Մադրասում հասկանում էին, որ հոգևոր հայրենիքի սաղմնավորման համար անհրաժեշտ է քննադատաբար վերաբերվել անցյալին ու դրա հիմքի վրա էլ ստեղծել նոր իրականությունը: Արդյունքում ստեղծվեց «Նոր տետրակ որ կոչի հորդորակ» աշխատությունը, որը կասկածի տակ դրեց անցյալի անսխալականությունն ու ճշմարտացիությունը:

Վենետիկում վերստեղծվում ու ստեղծվում էր հայկական հոգևոր իրականությունը, իսկ Մադրասում հոգևորն այդ իրավական ու քաղաքական մարմնավորում էր ստանում: Եվ այդ մարմնավորումը հայկական նոր ստեղծվող պետության սահմանադրությունն էր՝ Որոգայթ փառածը՝ հայ իրավական-քաղաքական մտքի խոշորագույն փաստաթղթերից մեկը:

Չենք կարող չխոսել նաև մամուլի մասին, որը սկզբնավորվեց հենց Մադրասում: Մամուլը յուրաքանչյուր հանրույթի կարևոր բաղադրիչներից մեկն է, առանց մամուլի կամ էլ ազատ մամուլի բացակայության պայմաններում հանրույթները զրկվում են շնչելու հնարավորությունից: Այո՛, թերթերը թոքերի կարգավիճակ ունեն, քանի որ առանց ներքին տրամախոսության մարդկային խմբերը դատապարտված են կործանման: Թերևս հայ իրականության առաջին տեքստային բանավեճը տեղի է ունեցել հենց Ազդարարի էջերում, որտեղ Շահամիր Շահամիրյանն ու Մովսես Բաղրամյանը բանավիճում էին հայ ժողովրդի ապագայի ու զարգացման հեռանկարների վերաբերյալ: Ի դեպ հոդվածները ստորագրված են ծածկանուններով:

Հիմա նորից վերադառնանք այն հայտնի հարցին, ի՞նչ կլիներ հայ հանրույթի ու ընդհանրապես հայկական իրականության հետ, եթե չլինեին Սուրբ Ղազարն ու Մադրասը:

Փաստորեն բուն հայրենիքում մահվան դատապարտված մարմինը վերածնվեց հայրենիքից դուրս: Այն վերստին սաղմնավորվեց, մարմնավորվեց ու վերադարձավ հայրենիք: Կասկածից դուրս է,  ինչպես ազգային ազատագրական, այնպես էլ հոգևոր-մշակութային հետագա պայթյունի հիմքում ընկած են հենց Մադրասն ու Սուրբ Ղազարը:

Մասնագետներից շատերը պնդում են, թե արդի Հայաստանի հիմքում ժառանգորդության սկզբունքով ընկած են Հայկական մարզը, Երևանի նահանգը, Առաջին Հանրապետությունն ու Խորհրդային Հայաստանը: Ճիշտն են ասում, բայց մոռանում են ավելացնել, որ հոգևոր մշակութային տեսանկյունից արդի հայկական պետությունը ժառանգորդն ու արդյունքն է նաև Սուրբ Ղազարի ու Մադրասի: Աշխարհի երկու ծայրերում գոյող տարասեռ իրականություններ, որտեղ իրարից անկախ ստեղծվում ու սաղմնավորվում էին հոգևոր ու գրութային հայրենիքները:

Ցավոք սրտի մենք մոռացել ենք Մադրասի ու Սուրբ Ղազարի մասին: Ինչ-որ երկրորդական արժեքներ են շրջապատել ու շրջափակել մեզ: Կիսագրագետ զանգվածները ինքնություն փնտրում են այնտեղ, որտեղ այն պարզապես չկա՝ կենսաբանական միավորների, հետադիմական ադաթների, մոլեռանդ կղերականության. ծակող փշերի ու տատասկի մեջ:

Լուսանկարը՝ Armeniasputnik-ի