«Առաջին լրատվական»-ի խնդրանքով տնտեսական հեղափոխության գաղափարի և դրա շրջանակներում առողջապահության հարկի խնդիրներին է անդրադառնում տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Աշոտ Մարկոսյանը:
Իշխանությունների գործունեությունը բնութագրող առանցքային ցուցանիշներից է մեկ շնչի հաշվով համախառն ներքին արդյունքը: Սա բնութագրում է տնտեսության սոցիալ-տնտեսական զարգացման ամբողջական վիճակը, պետության զարգացման արդյունավետությունն ու միտումները: Տրամաբանական է, որ տարեցտարի այս ցուցանիշը պետք է աճի: Ցավոք, 2008-2017թթ..–ին Հայաստանի մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի ցուցանիշը դոլարային արտահայտությամբ չի ավելացել: 2008թ.-ին ՀԲ-ի ուսումնասիրություններով այն կազմել է 4100 դոլար, 2016թ.-ին՝ 3696 դոլար: Նույնիսկ 2017թ.-ին արձանագրված 7.5%-ոց աճից հետո էլ 73 դոլարով պակաս էր 2008թ.-ի 4100-ից: Սա հստակ բնութագիրն է այն բանի, որ Հայաստանի տնտեսությունը շուրջ 10 տարի գտնվում էր խորը լճացման մեջ: Համաձայն միջազգային սահմանման, եթե երկու եռամսյակ շարունակ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի ցուցանիշը չի աճում, ապա երկիրը գտնվում է ճգնաժամի մեջ: Հայաստանում 10 տարի շարունակ այս ցուցանիշը նվազել է, ինչն էլ բերեց հեղափոխության, այդ թվում և տնտեսական հեղափոխության: Երկիրը հայտնվել էր «տնտեսական փոսում», որից հնարավոր էր դուրս գալ միայն հեղափոխական ծրագրով ու միջոցառումներով: Ինչն իրականացավ և այսօր կայացած փաստ է:
Տնտեսական հեղափոխությունը տևական ամբողջ գործընթացի միայն սկիզբն է, որը խորքային, տնտեսագիտության օրենքների առումով հիմնավորված շարունակություն պետք է ունենա և կառավարության հաջորդիվ չպետք է անի քայլեր, որ կհարվածեն այդ հեղափոխությանը: Հեղափոխության ժամանակ մարդկանց, հասարակության մոտ մեծ ակնկալիքներ են ձևավորվել և դրան էապես նպաստել է նաև իշխանության եկած ուժը այդ ակնկալիքների, սպասումների առումով բավականին բարձր նիշ սահմանելով: Ետսովետական երկրներում այս առումով հարցն ավելի բարդանում է նրանով, որ այդ երկրների մարդկանց մոտ «ժառանգական» մտայնություն կա, որ երկրի կառավարությունն է ստեղծում արժեքները: Այդպես չէ: Աշխարհում և ոչ մի կառավարություն բարիք չի ստեղծում:
Վերջինիս ֆունկցիան է ստեղծել համապատասխան ձեռնարկատիրական և ներդրումային միջավայր, իսկ գործարարները դրան համապատասխան ստեղծում են բարիքներ: Սա տնտեսագիտական քրիստոմատիայի հիմնական կանոններից մեկն է: Կառավարության, դրա թվակազմի մեծացումից բոլորովին էլ չի հետևում, որ երկրում վիճակը լավանալու է: Հակառակը:
Այսօր աշխարհում ձգտում են արդյունավետ կառավարման և ամենևին էլ ամենաարդյունավետը մեծ թվակազմ ունեցող նախարարություններով երկրները չեն: Ամեն երկիր յուրովի է լուծում կառավարման արդյունավետության հարցը, որ առաջին հերթին պայմանավորված է տվյալ երկրի ակտիվ բնակչության կառավարության զբաղվելիքի վերաբերյալ ունեցած պատկերացումներից: Այդ առումով կառավարությունը չի կարող ապրիորի, հիպոթետիկ որոշումներ կայացնել: Պետք է առաջնորդվի իր երկում ձևավորված իրողություններով: Հայաստանի պարագայում ունենք երրորդ հանրապետության ընթացքում ձևավորված տնտեսություն, որտեղ ՀՆԱ-ի ավելի քան 85%-ը ստեղծում է մասնավոր հատվածը: Երրորդ հանրապետության կայացման առանցքային ուղղությունը եղել է մասնավոր սեփականության իրավունքի կայացումը: Ժողովրդավարության հիմքը դա է: Մարդը քաղաքացի է դառնում, երբ պատկերացում է ունենում սեփականության նկատմամբ: Նախկին ԽՍՀՄ-ի կաղմալուծման հիմնական պատճառներից մեկն այն էր, որ նրա քաղաքացին ոչինչ չուներ, այնտեղ ամեն ինչ պատկանում էր պետությանը, բոլորին, բայց ոչ մեկին: ԽՍՀՄ փլուզումից հետո աշխարհը շատ արագ փոխվում է: Արդեն աշխարհի տնտեսական ամենաակտիվ աճն ընթանում է Հեռավոր Արևելքում, Չինաստանում: Մյուս կողմից էլ եթե մինչև դարասկիզբ սեփականության գաղափարն էր առաջնայինը, ապա այսօր ըստ էության ավելի առաջնային է դառնում աշխատանք ունենալու սկզբունքը: Դրա համար առաջիկայում աշխարհում զարգանալու են մարդկանց աշխատանքով ապահովելուն միտված ինստիտուտները: Հետևաբար. կառավարության գործունեության մեջ ամենակարևոր հարցերից մեկը պետք է լինի հարաբերակցության լավագույն սահմանումը, որ պետք է պետությունը իր տեղում լինի, իսկ հարցերը լուծվեն շուկայում: Դասականներից մեկը շատ դիպում նկատել է, որ պետության նպատակը իր տնտեսական տարածքում ոչ թե դրախտի ստեղծումն է, այլ բացառել այդ տարածքում դժոխքի ստեղծումը: Երրորդ հանրապետության գոյության առաջին երկու տասնամյակում պետությունը կարողացավ հասարակությանը բերել համերաշխության և մասնավոր սեփականության ինստիտուտը կայացնել: Իհարկե, այն տնտեսակարգը որ ձևավորվել է, բերել է եկամուտների որոշակի բևեռացման, որն արդեն պետության կարգավորման առարկա է:
Այլ կերպ ասած աղքատի հիվանդ երեխան պետք է կարողանա կաթ խմել և հարուստը չպետք է իրավունք ունենա այդ կաթը տալ իր կատվին: Պետությունն պետք է որոշակի սոցիալական քաղաքականություն իրականացնի հասարակության այն շերտերի առումով, որոնք առայժմ այդ հնարավորությունը չունեն: Այդ տեսանկյունից այն, ինչ տեղի է ունենում այսօր բժշկական հարկի կիրառման առումով, դրան միտված չէ: Ես կողմ չեմ դրսևորվող մոտեցմանը: Փաստորեն սա նոր հարկատեսակ է: Առողջապահությունը համարվում է բիզնես: Մեր բոլոր հիվանդանոցները ՓԲԸ-եր են, որոնց նպատակը շահույթ ստանալն է: Այդ դեպքում անհասկանալի է դառնում նման հարկի կիրառումը: Եթե արվում է ապահովագրության նպատակով, ապա դրա համար կա որոշակի շեմ. մեկ բնակչի հաշվով ավելի քան 10 000 դոլար ՀՆԱ-ի ցուցանիշ պետք է լինի, որ այս ինստիտուտը մտցվի: Երրորդ փաստարկը. մեծ թվերի օրենքն է: Համաձայն դրա ռեսուրսը ավելի արդյունվետ է օգտագործվում, երբ օգտագործողների թվաքանակն ավելի մեծ է: Հաջորդը. հսկայական գումարները մի մարմնի ներքո հավաքելը լավ արդյունք չի տալիս: Ի վերջո ներդրվել է ընտանեկան բժշկի ինստիտուտը, ամեն ընտանիք ունի իր ընտանեկան բժիշկ և եթե պետք է գումար տա, ապա ավելի լավ է նրան տա: Մյուս կողմից էլ գումարները տալու են այն մարդիկ, որոնք հիվանդ են ու անվճարունակ, առողջները տալու ոչինչ չունեն: Առաջարկվող նախագիծը ահավոր հակասական է և անընդունելի:
Լավ տարբերակ կարող էր լինել, եթե պետբյուջեով նախատեսված առողջապահության գումարները ավելանային մյուս հարկատեսակների հաշվին: 2020թ.-ին այս ոլորտին հատկացվել է 216 մլրդ գումար, որը փոքր թիվ չէ:
Հավելած, որ կա սոցիալական փաթեթը, որի մի մասը նույնպես օգտագործվում է առողջապահական նպատակներով: Այդքաքնն անտեսելով ամեն կերպ փորձ է արվում ավելացնել առողջապահության գումարը առանց մտածելու ծառայությունների որակի բարձրացման մասին: Մինչդեռ դրա լավագույն միջոցը ոլորտում մրցակցության խթանումն է: Այդ դեպքում ոչ թե բժիշկն է փնտրում հիվանդին, այլ հակառակը՝ հիվանդը պետք է ընտրի իր բժշկին: Դրանով անորակ ծառայություն մատուցող հիվանդանոցները շատ արագ դուրս կմղվեն: Քանի այս սկզբունքը չի կիրառվում, գումարների ավելացման մասին խոսելը սկզբունքորեն սխալ է: Սա սովետական մտածելակերպին բնորոշ մոտեցում է և դեմ է շուկայական սկզբունքներին: Պետք է ուսումնասիրել միջազգային փորձը: Մյուս կողմից 6% տոկոսադրույքը բավականին բարձր թիվ է: Ծայրահեղ դեպքում կարելի էր դրան գնալ փուլ առ փուլ: Սկսել 1%-ից: Նախապես պետք է համոզվել, որ արվող քայլը արդյունավետ է: Ո՞վ է երաշխավորը, որ միջոցները արդյունվետ են օգտագործվելու: Եվ, որ ամենակարևորն է. սրանով ավելացվում է բնակչության հարկային բեռը: Յուրաքանչյուր անհատ իր տված գումարը շատ ավելի արդյունավետ կօգտագործի քան եթե այդ գումարը հավաքվի ընդհանուր կաթսայի մեջ: Սա սոցիալիստական անհասկանալի սկզբունքներից է, որը թե ինչի հասցրեց, ականատես եղավ ամբողջ աշխարհը, երբ ԽՍՀՄ-ի պես հզոր պետությունը տապալվեց:
Եթե դա արվում է բժշկական ծառայությունների լավացման նպատակով, ապա ՀԲ-ի մի քանի տարի առաջ առողջապահության ոլորտում արված ուսումնասիրություններից պարզվել է, որ տնտեսության մեջ ամենամեծ ստվերը այդ ոլորտում է, անցնում է 90%-ից: Սրա դեմ աշխատեք: Խիստ եմ կասկածում, որ այս հարկատեսակի մտցնլուց հետո բնակչության առողջական վիճակը լավանալու է:
Բոլոր դեպքերում հարկերի ավելացումը ամենևին էլ լավագույն լուծումը չի: Ավելին, կա որոշակի կետ, Լաֆերի կորի տեսության համաձայն այդ կետից հետո երբ որ հարկատեսակի դրույքաչափը ավելացվում է, ստվերը սկսում է մեծանալ: Երկիրը մի ձեռքով պայքարում է ստվերի դեմ, մյուսով՝ պայմաններ է ստեղծում դրա համար:
Բազմաթիվ հիվանդանոցներ կան, որ բոլորովին էլ պետք չէ պետական կարգավիճակով պահել: Լավագույն լուծումը պետպատվերի գումարը, որով ուզում ենք հիվանդ ու անվճարունակ մարդկանց օգնել, պետք է մրցույթային եղանակով տեղաբաշխել: Բժշկական ծառայությունից օգտվող հիվանդն ինքը պետք է որոշի, թե որ բժշկի մոտ գնա և ոչ թե հակառակը: Սա վաղուց աշխարհում կիրառվող լավագույն մեթոդներից է, որ վերաբերում է նաև կրթությանը, հանրային մյուս ծառայություններին: Ուսանողն ինքը պետք է որոշի որ համալսարան գնա սովորելու:
Դրա արդյունքում այսքան համալսարանների փոխարեն կունենանք մի քանի կենսունակ համալսարաններ որոնցում որակյալ կրթություն կտրվի: Մարդկությունը դեռևս դրանից լավ տարբերակ չի գտել: Իսկ այն, ինչ հիմա արվում է բժշկության մեջ, արհեստածին է ու խնդիր չլուծող:
Իմ խորին համոզմամբ, երբ որ խոսում ենք ներառական աճի մասին, կարող ենք խոսել նաև ներառական տնտեսական հեղափոխության մասին: Ի վերջո այդ հեղափոխությունը 3-4 հոգով չարեցին: Արեց հայ ժողովուրդը, ով ուզում է նաև դրա արդյունքները տեսնել: Եվ չեմ կարծում, որ դա լավագույն տարբերակն է, որպեսզի այդ արդյունքները մարդիկ տեսնեն: Տնտեսական հեղափոխությունը պետք է զգան այլ տեղ, այլ ոլորտներում և այլ եղնակներով: Խոսքը վերաբերում է մարդկանց, բնակչության եկամուտների ավելացմանը: Սա պետք է լինի հեղափոխության հաղթանակի մայրուղին, ոչ թե հարկերի ավելացումը: Մարդկանց եկամուտների ավելացումը պետք է լինի այն հիմնական միջոցը, որ յուրաքանչյուրը իր մաշկի, իր գրպանի, իր ընտանիքի բարեկեցության ու կենսամակարդակի աճի վրա զգա այդ փոփոխությունը, որից հետո կծափահարի տնտեսական հեղափոխությանը: Բարեփոխումները պետք է շարունակվեն, հունվարի 1-ը հեռու չէ, սոցիալական որոշակի բարեփոխումներ արվել են ու արվում են: Շահութահարկի տոկոսադրույքը նվազեցվում է, որոշակի նվազեցում կա եկամտային հարկի հետ կապված, բայց անհասկանալի է, որ մի կողմից նվազեցնում ենք, մյուս կողմից էլ ավելացնում ենք: Իմաստը որն է: Վերջին հաշվով մարդու համար կարևոր չէ, թե հարկի սահմանումն ինչպիսին է, միևնույնն է, իրենից այդ գումարը գնում է:
