Thursday, 28 03 2024
Սուրեն Պապիկյանը ծանոթացել է նաև ՀՀ ռազմարդյունաբերության նորագույն նմուշներին
Հանրակրթության նոր չափորոշիչի ներդրմանը զուգահեռ դասարաններում կկրճատվի աշակերտների թիվը. Անդրեասյան
ՔՊ նիստում քննարկվել են եվրոպական կուսակցական միությունների գաղափարախոսությունները
«Դժվարին որոշում եմ կայացրել` չհավակնել Բարձրագույն դատական խորհրդի դատավոր անդամի թափուր տեղին». Վազգեն Ռշտունի
«Ռուսաստանը հաջողության է հասնում այնտեղ, որտեղ դրա կարիքն ունի»․ Պուտին
Հրազդանում մթնոլորտային օդում փոշու պարունակությունը գերազանցել է սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիան
Վլադիմիր Վարդանյանը կմասնակցի Մարդու իրավունքերի եվրոպական դատարանի դատավորների ընտրության հանձնաժողովի նիստին
Ծեծի է ենթարկել իր անչափահաս դստերը և փորձել սեռական հարաբերություն ունենալ նրա հետ
Այն, ինչ կներվի Բաքվին, չի ներվի Երևանին. Կրեմլը բաց է խաղում
ԵՄ ներկայությունը Բաքվին հանգիստ չի տալիս
Ադրբեջանը «կլրջացնի՞» ՀԱՊԿ-ի հետ ընկերությունը
Ազատագրվել ռուսական կախվածությունից. եվրաինտեգրման առաջնահերթությունները
Դիմակներն այլևս հանված են. Մոսկվան հանձնում է իր ամենաարժեքավոր ագենտին
Տղամարդը դանակահարել է նախկին կնոջն ու նրա քրոջը
Հայաստանը «դիվերսիֆիկացնում է» քաղաքականությունը, Ռոսատոմը մոդեռնիզացնում է Մեծամորի ԱԷԿ-ը
Գործակալ հիշեցնող Շահրամանյանը
Բաքվի խոշոր «խաղադրույքը»
Կլիմայի փոփոխության բացասական ազդեցությունը նկատելի է գյուղատնտեսության և տնտեսության մի շարք այլ ճյուղերում. փոխնախարար
Ռուսաստանում տեղի ունեցած ահաբեկչության գործով նոր կասկածյալ է հայտնվել
Արմեն Գևորգյանը ԵԽԽՎ դիտորդական առաքելության կազմում կհետևի Հյուսիսային Մակեդոնիայի նախագահական ընտրություններին
Մի համագործակցության խրոնիկա
Հայաստանը չունի ավելի ուժեղ զենք, քան միջազգային իրավունքը. չկրակելը խելամիտ չէ
Սասունցի Դավթի դարաշրջանը չէ. ԱՄՆ-ից ակնկալիքներին զուգահեռ պետք է ամրապնդել պետությունը
Երևանում ծառի ճյուղը թեքվել և ընկել է էլեկտրական լարերի վրա. փրկարարները մասնատել են ծառի ճյուղը
21:40
Ղազախստանի դեսպանատունը խորհուրդ է տվել լքել Օդեսայի և Խարկովի մարզերը
Վիճաբանություն և ծեծկռտուք՝ անչափահասների մասնակցությամբ․ կա վիրավոր
Քանի՞ մարդ է թունավորվել Հայաստանում
«Հայաստանի և Ռուսաստանի հարաբերություններում ստեղծված իրավիճակը լավատեսություն չի ներշնչում»․ Լավրով
Բաքվի անհիմն մեղադրանքն ու խորամանկ խաղը Բրյուսելից առաջ
«Կրոկուսի ահաբեկչության հեղինակներն Ուկրաինայից զգալի գումարներ և կրիպտոարժույթներ են ստացել»․ ՌԴ ՔԿ

Երկրորդ աշխարհամարտ․ Վերելքը ազգայնական շովինիզմի և անհագ ծավալապաշտության

Շաբաթներ առաջ լրացավ Երկրորդ աշխարհամարտի մեկնարկի 80-ամյակը։ Եվրոպական գրեթե բոլոր մայրաքաղաքներում դեռևս թարմ է այդ մեծագույն աղետի հիշողությունը։ Հատկապես մեծ հանդիսավորությամբ միջոցառումներ էին կազմակերպվել Վարշավայում։ Դե բնական է, մեծ պատերազմի առաջին կործանարար հարվածը ստացավ հենց Լեհաստանը, քանի որ Ֆաշիստական Գերմանիան և Խորհրդային Միությունը ընդամենը շաբաթների տարբերությամբ ներխուժեցին այդ երկրի տարածք։ Լեհաստանի անվտանգության երաշխավորների աչքերի առջև պետությունն այդ անհետացավ քարտեզի երեսից՝ դառնալով Հիտլերի և Ստալինի մեծ ավանտյուրայի զոհը։

80 տարի անց եվրոպական տարբեր մայրաքաղաքներում հիշում և դատապարտում են մեծագույն այդ աղետը՝ վերստին անարգանքի սյունին գամելով ֆաշիզմը, նացիզմը, շովինիզմը, հակասեմիտիզմը, քսենոֆոբիան և իհարկե ամբողջատիրությունը։

Այս ամենի մեջ արտառոց ոչինչ չկա, իհարկե պատերազմի առաջնային մեղավորներն ու պատասխանատուները Գերմանիան ու իր դաշնակիցներն են, բացահայտ ճշմարտություն, որը հայտարարվում և թմբկահարվում է ամեն մի առիթով։

Արտասովորն այն է, որ եվրոպական պետությունները դեռևս չեն կարողանում առերեսվել իրենց պատմության հետ և խոստովանել, որ խնդիրը միայն Ֆաշիստական Գերմանիայի հանցագործ քաղաքականության մեջ չէ, և մեծ աղետը շատ ավելի խորը պատճառներ ուներ։

Իհարկե Երկրորդ աշխարհամարտի բռնկման պատճառները բազմաթիվ են՝ Փարիզյան կոնֆերանսի հետևանքով ձևավորված անարդար ու անկայուն աշխարհակարգից մինչև տնտեսական ու դեմոգրաֆիական տարատեսակ հանգամանքների առկայություն։ Բնական է, որ այս հարթությունում մենք չենք կարող բոլոր պատճառներն ու հանգամանքները դիսկուրսի առարկա դարձել և դրանից ելնելով առաջարկում ենք կենտրոնոնալ ընդամենը մեկ հիմնախնդրի վրա, որը պակաս կարևոր չէ, քան մնացյալ բոլորը։

Եվ այսպես, Երկրորդ աշխարհամարտի բռնկման ամենամեծ պատճառներից մեկը թաքնված է դրան նախորդող երկու տասնամյակներում, երբ Եվրոպայում թևածում էր ազգայնական շովինիզմի ուրվականը։ Շատ հետազոտողներ կարող են չհամաձայնել այս ձևակերպման հետ, բայց Նացիստական Գերմանիայի ագրեսիվ քաղաքականության և առհասարակ ֆաշիզմի տարածման համար պարարտ հող է հանդիսացել հենց Եվրոպական պետությունների քայքայիչ քաղաքականությունը։ Տպավորությունն այնպիսին է, թե ֆաշիստական հրեշի ծնունդը համաեվրոպական անհրաժեշտություն էր, բոլորը ցանկանում էին օգտվել դրա բարիքներից ու հնարավորություններից։ Եվրոպական առաջնորդներին թվում էր, թե հրեշի գոյությունը կարող է կառավարելի և կանխատեսելի լինել, և անհրաժեշտության դեպքում այն կծառայեցվի համաեվրոպական ազգայնական շովինիզմի և անհագ ծավալապաշտության սպասարկման համար։

Թերևս սրանով է բացատրվում այն իրողությունը, որ գրեթե բոլորը տարբեր ձևաչափերով համագործակցել են ֆաշիստական Գերմանիայի հետ, և՛ Մեծ Բրիտանիան ու Ֆրանսիան, և՛ Լեհաստանն ու Խորհրդային Միությունը, և՛ այսպես շարունակ։ Բայց խնդիրն այն է, որ ներկայումս համընդհանուր այս ճշմարտության վրա երկաթյա արգելանք է դրված, և շատ քչերն են խոսում հանցավոր այդ համագործակցության և ըստ էության հրեշի տարածմանն ու բազմացմանը նպաստելու մասին։ Օրինակ՝ եթե նայենք Խորհրդային Միության պաշտոնական պատմագրությանը, ապա տպավորությունն այնպիսին կլինի թե 1941 թ․-ին ԽՍՀՄ-ն ապրում էր ծաղկող ներդաշնակության պայմաններում, զբաղված էր կոմունիստական հասարակարգի խաղաղ շինարարությամբ, և հանկարծ ագրեսորները հարձակվեցին՝ ընդհատելով խորհրդային ժողովրդի ներդաշնակ կյանքը։

Մերձգիտական տեսակետն այս իհարկե քարոզչական գործիքի կարգավիճակ ունի, որն ավանդույթի ուժով շարունակվում ու նոր երանգներ է ստանում նաև պուտինյան Ռուսաստանում։ Իրականությունն իհարկե մի փոքր այլ է, և սխալված չենք լինի, եթե պնդենք, որ Մոսկվան համարվում է աշխարհամարտի բռնկման մեծագույն հրձիգներից մեկը։ Պնդումը հիմնավորվում է մինչև 1941 թ․-ը Միջազգային հարաբերություններում Խորհրդային Միության կողմից իրականացված ագրեսիվ քաղաքականությամբ։ Կոմունիզմի խաղաղ շինարարությամբ զբաղված պետությունը 1939 թ․ օգոստոսին տասը տարի ժամկետով չհարձակման պայմանագիր կնքեց Գերմանիայի հետ։ Ինչպես հետո պարզվեց պայմանագիրը ուներ նաև գաղտնի արձանագրություն, որի համաձայն կողմերը պայմանավորվում էին Արևելյան Եվրոպան բաժանել ազդեցության գոտիների։ Դրա հիմքի վրա 1939 սեպտեմբերի 17-ին Խորհրդային Միությունը ներխուժեց Լեհաստան։ Արևմուտքից և Արևելքից գերմանական ու խորհդային զորքերի համատեղ հարվածների ներքո Լեհաստանը որպես պետություն դադարեց գոյություն ունենալ։ Նոյեմբերի 30-ին Մոսկվան ավանտյուրիստական պատերազմ սկսեց Ֆինլանդիայի դեմ, որի արդյունքում բռնազավթեց Կարելական պարանոցը։ Հաջորդ հարվածն ուղղված էր Ռումինիայի դեմ, որից բռնազավթվեցին Բեսարաբիան և Հյուսիսային Բուկովինան։ Բայց սա դեռ ամենը չէ, Ազգերի լիգայից վտարված Խորհրդային Միությունը հանցավոր միջամտությամբ հեղաշրջումներ նախաձեռնեց Լատվիայում, Լիտվայում և Էստոնիայում, ինչի հետևանքով էլ պետություններն այդ մեխանիկորեն կցվեցին ԽՍՀՄ-ին։ Ինքներդ դատեք, մի՞թե շուրջ երկու տարի Արևելյան Եվրոպայում ագրեսիվ քաղաքականություն իրականացնող Մոսկվան անմասն է մեծ պատերազմի բռնկումից։

Ինչպես տեսնում ենք ԽՍՀՄ-ը պատերազմից խուսափելու և ագրեսոր Գերմանիային կանգնեցնելու ո՛չ իրական ցանկություն ուներ և ո՛չ էլ միտում։ Ավելին՝ Ստալինը մեծ խաղադրույք էր դրել հավանական պատերազմի վրա և պատրաստվում էր օգուտներ քաղել դրա մատուցած հնարավորություններից։ Չէ՞ որ Վ․ Լենինը սովորեցրել է, որ կապիտալիստական երկրների միջև պատերազմները ծնում են կապիտալիզմի ընդհանուր ճգնաժամեր, որոնցից էլ մշտապես ծագում են հեղափոխություններ։ Այսինքն՝ մոսկովյան գործարքով Ստալինը Հիտլերին դեպի արևմուտք էր մղում՝ հույս ունենալով, որ մի կողմից Անգլիայի ու Ֆրանսիայի, իսկ մյուս կողմից Գերմանիայի և Իտալիայի բախումը, ի վերջո քայաքայելու է երկու կողմերին, ինչն էլ իրական հնարավորություններ է ստեղծում Եվրոպայում կոմունիզմի հաղթանակի և ռազմական ինտերվենցիայի համար։

Տեսնենք, թե ինչպիսին էր իրավիճակը Արևմուտքում։ 1930-ական թթ․ Բրիտանական կայսրության կառավարող շրջանակներում տիրապետող էր հետևյալ կարգախոսը․ «Հանուն Բրիտանիայի գոյության բոլշևիզմը պետք է մահանա»։ Հենց այս կարգախոսն էլ ամենայն ճշգրտությամբ արտահայտում է 1930-ական թթ․ Միացյալ Թագավորության և Ֆրանսիայի արտաքին քաղաքականության ամբողջ էությունը։ Նրանք պատրաստ էին աչք փակել Գերմանիայի ծավալապաշտական ագրեսիվ քաղաքականության վրա, նույնիսկ համակերպվել էին, որ ցամաքային Եվրոպայի մի զգալի մասը պետք է կլանվի նացիստների կողմից, միայն թե բոլշևիկյան վտանգը չեզոքանար, և Մոսկվան չկարողանար որևէ դերակատարություն ունենալ եվրոպական գործերում։ Ագրեսորներին խաղաղեցնելու այս ամոթալի քաղաքականության առաջնային նպատակը հետևյալն էր․ որոշակի զիջումների դիմաց Հիտլերին վերահսկելի դարձնել և մինչև ատամները զինված Գերմանիայի հարվածը ուղղել գլխավոր դասակարգային թշնամու՝ Խորհրդային Միության դեմ։

1938 թ․ միջազգային անտարբերության պայմաններում տեղի ունեցավ Ավստրիայի անշլյուսը։ Լոնդոնում հայտարարեցին, որ որևէ կերպ չեն ընդդիմանա միջազգային իրավունքի այդ կոպտագույն խախտմանը, իսկ Ֆրանսիան էլ առանց որևէ առանձնահատուկ հուզմունքի ընդամենը բողոքի նոտա ուղարկեց։

Հաջորդը Չեխոսլովակիան էր, չէ՞ որ դեռևս 1937 թ․ Հիտլերը հայտարարել էր, որ Երրորդ Ռայխի մոտակա ծրագիրը Ավստրիայի և Չեխոսլովակիայի բռնազավթումն է։

Չեխոսլովակիայի մասին արժե մի փոքր ավելի մանրամասն խոսել, քանի որ դրա շուրջ ծավալվող իրադարձությունները իրավամբ կարող էին փոխել Երկրորդ աշխարհամարտի ընթացքը, որը պաշտոնապես դեռ չէր սկսվել։ Նշենք, որ ի տարբերություն Ավստրիայի, Չեխոսլովակիան, ինչպես տնտեսական, այնպես ռազմական տեսանկյունից բավականին զարգացած պետություն էր։ Այն ուներ Եվրոպայի ամենազորեղ բանակներից մեկը և ընդամենը երկու շաբաթվա ընթացքում կարող էր շուրջ 600 հազար զորք հավաքագրել։ Իսկ որոշ տվյալներով համընդհանուր մոբիլիզացիայի պարագայում բանակի թիվը կարող էր հասնել 2 միլիոնի։ Բացի այդ Գերմանիայի հետ սահմանագծի ողջ երկայնքով կառուցված էին անառիկ պաշտպանական ամրություններ։

Նյուրնբերգյան դատավարության ժամանակ Վ․ Կեյտելին հարցրել են, թե արդյոք Գերմանիան 1938 թ․-ին կհարձակվե՞ր Չեխոսլովակիայի վրա, եթե Անգլիան և Ֆրանսիան միայնակ չթողեին իրենց դաշնակցին։ Գեներալ ֆելդ-մարշալը չափազանց ուշագրավ պատասխան է տվել․ «Իհարկե ոչ, ռազմական պատրաստվածության տեսանկյունից մենք ուժեղ չէինք, Մյունխենյան գործարքի հիմնական նպատակն էր Ռուսաստանին Եվրոպայից դուրս շպրտելը, ինչպես նաև ժամանակ շահել և ավարտին հասցնել Գերմանիայի զինման գործընթացը»։

Իսկ եթե Չեխոսլովակիան ուներ զորեղ և մարտունակ բանակ, իսկ Գերմանիան էլ դեռևս պատրաստ չէր լայնամասշտաբ պատերազմի, ապա ո՞րն է ի վերջո այդ պետության առանց դիմադրության անձնատուր լինելու բուն պատճառը։

Գերմանիայի և Չեխոսլովակիայի հիմնական կոնֆլիկտը կապված էր Սուդեթների մարզի հետ, որտեղ մեծ թիվ էր կազմում գերմանական բնակչությունը։ Մասնավորապես՝ Չեխոսլովակիայում ապրող ավելի քան 3 միլիոն գերմանացիների ճնշող մեծամասնությունը ապրում էր Սուդեթների մարզում, ինչն էլ ավելի էր բարդացնում խնդիրը, քանի որ Չեխոսլովակիայի բռնազավթման առաջնային գրավականը դիտարկվում էր դրա էթնիկական բազմազանության հանգամանքը։

Տարված գերմանական հողերի միավորման գաղափարով՝ Նացիստական Գերմանիան իր առջև նպատակ էր դրել բռնազավթել այդ երկրամասը, ինչն էլ կարճ ժամանակ անց Անգլիայի և Ֆրանսիայի թողտվությամբ և նույնիսկ օժանադակությամբ կյանքի կոչվեց։ Վերջիններս ոչ միայն չկատարեցին Չեխոսլովակիայի նկատմամբ իրենց դաշնակցային պարտավորությունները, այլ նաև ամեն ինչ արեցին, որ պետությունն այդ հրաժարվի գերմանացիներին դիմադրելու մտահաղացումից։ 1938 թ․ սետեմբերի 30-ին Մյունխենում Անգլիայի վարչապետ Ն․ Չեմբեռլենը, Ֆրանսիայի վարչապետ Է․ Դալադիեն և Իտալիայի առաջնորդ Բ․ Մուսոլինին Հիտլերի հետ համաձայնագիր ստորագրեցին Սուդեթական մարզը Գերմանիային հանձնելու վերաբերյալ։ Փոխարենը Անգլիան և Ֆրանսիան Գերմանիայի հետ հռչակագիր ստորագրեցին միմյանց դեմ պատերազմելու մտադրությունից հրաժարվելու մասին։

Գերմանիայից զատ Չեխոսլովակիայի նկատմամբ տարածքային պահանջներ ունեին նաև Լեհաստանն ու Հունգարիան։ Փաստացի այս երկու երկրները միջազգային հարաբերություններում չափազանց մեծ ծառայություններ մատուցեցին Ֆաշիստական Գերմանիային՝ փոխարենը ստանալով իրենց բաժինները չեխական մեծ տորթից։

Չեխոսլովակիան փաստորեն միայնակ մնաց ամբողջ Եվրոպայի դեմ՝ սկզբում կորցնելով Սուդեթական մարզը, իսկ հետո ընդհանրապես անհետանալով Եվրոպայի քաղաքական քարտեզից։ Ի դեպ ճգնաժամային այդ իրավիճակում չեխերին կարող էր օգնության հասնել Խորհրդային Միությունը, ինչի շուրջ Ի․ Ստալինը ծրագրեր էր մշակում։ Բայց Անգլիան և Ֆրանսիան ամեն ինչ արեցին այդ ձեռնարկը ձախողելու համար, իսկ Լեհաստանն էլ թույլ չտվեց իր տարածքի վրայով զորք տեղափոխել դեպի Չեխոսլովակիա։ Այսինքն Եվրոպական խաղացողները պատրաստ էին համակերպվել իրենց դաշնակցի մեխանիկական անհետացման փաստի հետ, միայն թե կարմիր շները չհայտնվեն Եվրոպայում։ Իսկ Անգլիայի վարչապետ Չեմբեռլենը ամենայն ցինիզմով հայտարարում էր, թե ինքը խաղաղություն է բերել Եվրոպային։

Այս ամբողջ դրամայում թերևս ամենազավեշտալի դերակատարությունը պատկանում է Լեհաստանին։ Վարշավան փաստացի մեծագույն ծառայություններ մատուցեց Գերմանիային Չեխոսլովակիայի բռնազավթման գործում՝ ինչ-որ չնչին տարածքների դիմաց, որոնք պատերազմից հետո ստիպված էր նորից վերադարձնել Պրահայի վերահսկողությանը։։ Լեհաստանին թվում էր, թե Հիտլերը բավարարվելու է Չեխոսոլավակիայի անհետացումով, առանց հասկանալու, որ այդ հանցավոր ավանտյուրայից հետո հերթը հասնելու է հենց իրեն։

Ի դեպ Չեխոսլովակիան զուտ աշխարհագրական տարածք չէր, այն Գերմանիային հետաքրքիր էր առաջին հերթին իր ահռելի ռազմատեխնիկական հնարավորություններով։ 1930-ական թթ․ պետությունն այդ զենքի արտադրության ոլորտում առաջատարներից մեկն էր, հաղթաթուղթ, որը յուրացվեց և ըստ անհրաժեշտության օգտագործվեց նացիստների կողմից։ Չեխական զինատեսակների հաշվին Հիտլերին հաջողվեց զինել շուրջ 50 դիվիզիա, որոնց մի զգալի մասը հետագայում օգտագործվեցին Գերմանիայի հետ սիրախաղի մեջ մտած և Պրահային տարածքային պահանջներ ներկայացրած Լեհաստանի դեմ։ Իհարկե դժվար է Լեհաստանի դեմ կամպանիան զուտ պատերազմ անվանելը, լավ, թե վատ, պատերազմները, որպես այդպիսին մարդկային դրսևորումներ են, իսկ այն ինչ կատարվեց լեհ ժողովրդի հետ, անմարդկային դժոխք էր։

Շատերն ասում են, թե պատմությունը «եթեներ» չի սիրում։ Իսկ ես այն համոզմունքն ունեմ, որ «եթեները» ոչ միայն սիրված են, այլ նաև մենք պարտավոր ենք համաշխարհային պատմությունը դիտարկել նաև այդ համատեքստում։ Ի՞նչ կլիներ, եթե Անգլիան ու Ֆրանսիան աջակցեին Չեխոսլովակիային, իսկ Լեհաստանն էլ առանց այն էլ ճգնաժամային իրավիճակում փակուղղի չմտցներ իր հարևանին։ Միգուցե համաշխարհային պատմությունն ու ընդհանրապես երկրորդ աշխարամարտի ընթացքը այլ հունով զարգանար։ Չէ՞ որ Չեխոսլովակիայի զորեղ բանակը եվրոպական խոշոր խաղացողների աջակցությամբ կարող էր կանգնեցնել գերմանական ագրեսորների հաղթարշավը, ի վերջո Չեխիան կարող էր դառնալ հենց այն ճահիճը, որի մեջ Հիտլերի անպարտելի բանակները երկար ժամանակ խրված կմնային, ինչի արդյունքում էլ անմարդկային ու հրեշավոր Երկրորդ աշխարհամարտը, ամենայն հավանականությամբ, կհետաձգվեր, միգուցե նաև բոլորվին այլ հունով կզարգանար։

Բաժիններ
Ուղիղ
Լրահոս
Որոնում