Դե յուրե Երրորդ հանրապետությունը դադարել է գոյություն ունենալ 2015թ.-ի դեկտեմբերի 6-ին, երբ ընդունվեց նոր Սահմանադրություն՝ արմատապես փոխելով երկրի կառավարման համակարգն ու քաղաքական համակարգը: Այս ֆոնին առնվազն տարակուսելի է, որ Հայաստանում շարունակում է տոնվել մի Սահմանադրության օր, որն այլևս գոյություն չունի նույնիսկ փաստացի:
Հուլիսի 5-ը Հայաստանում տոնական չի եղել երբեք՝ նույնիսկ 1995թ.-ին, երբ համաժողովրդական հանրաքվեով ընդունվեց Սահմանադրությունը: Եթե կուզեք, մեր քաղաքական ողբերգությունների հիմքը դրվեց հենց 22 տարի առաջ այս օրը, երբ սկսվեց քաղաքական համակարգի ձևախեղման գործընթացը, ինչը հետո կատարելագործվեց՝ վերածվելով այն այլանդակությանը, ինչն ունեինք մինչև թավշյա հեղափոխությունը:
Սահմանադրության ընդունման նպատակով 1994-95թթ. Լևոն Տեր-Պետրոսյանը լայն դաշինքի գնաց բյուրոկրատիայի և նոմենկլատուրայի հետ՝ դնելով իշխանության ապաքաղաքականացման և, ըստ էության, քրեականացման հիմքերը: Պատահական չէ, որ նրա նախաձեռնությամբ ստեղծված «Հանրապետություն» միավորման համամասնական ցուցակն ըստ էության քաղաքական չէր և տարիներ հետո դարձավ «առնետավազքի» օջախ և այն ականը, որը պայթեցրեց առաջին նախագահի իշխանությունը: Տեր-Պետրոսյանի մյուս սկզբունքային սխալն այն էր, որ նա սահմանադրական հանրաքվեն մեկտեղեց խորհրդարանական վիճահարույց ընտրությունների հետ՝ կասկածի տակ դնելով ոչ միայն Մայր օրենքի լեգիտիմությունը, այլ նաև նպաստելով, որ Մայր օրենքը դառնա ոչ թե հասարակական կոնսենսուսի, այլ քաղաքական անտագոնիզմի դրսևորում:
Պատահական չէ, որ Սահմանադրության ընդունումից հետո երկրում ձևախեղվեցին քաղաքական և ընտրական ինստիտուտները:
1995-ին 88-ի արժեքների ուրացումը հանգեցրեց իշխանության ներսում բարեփոխականների պարտությանը, ուժային բլոկի անվերահսկելի իշխանությանը: Քաղաքական ճգնաժամին գումարվեց իրավական նիհիլիզմը, ինչը 1998-ի փետրվարին հանգեցրեց պետական հեղաշրջման: 88-ի հեղափոխությունն ավարտվեց՝ չհասցնելով ինստիտուցիոնալացվել:
Ռոբերտ Քոչարյանի ամբողջ պաշտոնավարումն ուղղված էր սահմանադրականության և Երրորդ հանրապետության դեմ՝ սկսած նախագահի պաշտոնում նրա առաջադրումից, վերջացրած 1999թ.-ի հոկտեմբերի 27-ի ոճրագործությամբ, երբ Երրորդ հանրապետության փլատակների վրա Քոչարյանը դուրս էր գալիս «անգլիական թագուհու» կարգավիճակից՝ դառնալով անձնակենտրոն իշխանության անվերահսկելի ղեկավար:
Սերժ Սարգսյանը ոչ միայն չվերացրեց հակասահմանադրական ռեժիմը, այլև չորս տարի առաջ իրավաբանորեն ձևակերպեց Երրորդ հանրապետության վախճանը՝ ըստ էության չդնելով Չորրորդի հիմքերը:
2015-ի սահմանադրական փոփոխություններից հետո Հուլիսի 5-ը պետական տոնացույցում թողնելը քաղաքական ցինիզմի դրսևորում էր: Ցինիզմ, որը փոխարինել էր պետական քաղաքականությանը՝ ներքին հարաբերություններում դառնալով զոռբայության, արտաքին հարաբերություններում՝ անդեմության և անատամության դրսևորում:
Թավշյա հեղափոխությունը երկրում արմատապես իրավիճակ փոխեց։ Դե յուրե Հայաստանում վերականգնվեցին սահմանադրական կարգը, ընտրական ինստիտուտները։ Մյուս կողմից՝ տակավին դժվար է խոսել այն մասին, որ երկրում վերականգնվել է սահմանադրական մշակույթը։ Մի կողմից՝ հեղափոխական օրակարգը որոշ դեպքերում գերակա է իրավունքի հանդեպ, մյուս կողմից՝ նախկին համակարգը թողել է ականներ, որոնց վնասազերծումը ստանդարտ միջոցներով կարող է հանգեցնել սահմանադրական, իրավական ճգնաժամի։ Նիկոլ Փաշինյանը թերևս պետք է անի ամենակարևոր քայլը՝ նախաձեռնի սահմանադրական փոփոխություններ, որոնք Հայաստանի պետական, քաղաքական համակարգերը կադապտացնեն նոր իրողություններին՝ փակելով հնարավոր ճգնաժամերի բոլոր սողանցքերը։
Իհարկե, նոր Սահմանադրության ընդունումը բավարար պայման չէ, որպեսզի Հիմնական օրենքի նկատմամբ ձևավորվի հանրային ակնածանք. սահմանադրական ռեֆորմը պետք է դառնա ոչ թե բարիկադների, այլ քաղաքական ու հանրային կոնսոլիդացիայի դրսևորում։
