«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցը ԱՄՆ Լիհայի համալսարանի պրոֆեսոր Արման Գրիգորյանն է։
– Պարոն Գրիգորյան, Երևանի ընդհանուր իրավասության դատարանը փոխեց Ռոբերտ Քոչարյանի խափանման միջոցը և ազատ արձակեց նրան։ Դրան հաջորդեց դատարանի որոշումը՝ կասեցնել Քոչարյանի, Սեյրան Օհանյանի, Յուրի Խաչատուրովի և Արմեն Գևորգյանի դեմ վարույթը։ Ինչպե՞ս կգնահատեք այդ իրադարձությունները։
– Շատ պարզ։ Հեղափոխությունից հետո նախկին ռեժիմը հեռացվեց իշխանության երեք ճյուղերից երկուսից` գործադիրից ու օրենսդիրից, բայց պահպանեց իր դիրքերը դատականում։ Այսօր իշխանության այդ ճյուղն ակնհայտորեն ստանձնել է նախկին ռեժիմի ռեստավրացիայի գործիքի դերը։ Տեղի ունեցածը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ դավադրություն Հայաստանում տեղի ունեցած ժողովրդավարական հեղափոխության դեմ։ Սրա վտանգավորությունը հնարավոր չէ թերագնահատել։ Սա կարող է Հայաստանն ընկղմել լուրջ սահմանադրական ու քաղաքական ճգնաժամի մեջ։
– Քոչարյանին կալանքից ազատելու համար երաշխավորել էին Արցախի նախկին ու ներկա նախագահները։ Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք այդ փաստը, արդյոք այս հանգամանքը խնդիրներ չի՞ հարուցի հայկական երկու պետությունների հարաբերություններում։
– Այն, ինչ արեցին Բակո Սայակյանն ու Արկադի Ղուկասյանը, ես անընդունելի եմ համարում։ Ես վստահ եմ, որ նրանք շատ լավ պատկերացնում են, թե ինչ աստիճանի ցասումով է լցված Հայաստանի ժողովուրդը Քոչարյանի հանդեպ։ Հետևաբար վստահ չեմ, թե ինչ ուղերձ են ուզեցել հղել այդ ժողովրդին իրենց այդ քայլով։ Հայաստանի ու Արցախի հարաբերություններում սրանից ավելի մեծ սեպ հնարավոր չէր խրել, այն դեպքում, որ սեպ խրելու մեղադրանքները միշտ Արցախի վերնախավի ներկայացուցիչներից են գալիս։ Գոնե մեկը գլխի գցեր սույն պարոններին, որ մի երաշխավորություն էլ Մանվել Գրիգորյանի համար տային։ Վերջապես, Մանվել Գրիգորյանն Արցախի համար ավելի քիչ բան չի արել, քան Ռոբերտ Քոչարյանը։ Թե՞ էջմիածնեցիներն արժանի չեն նման բարեհաճության։
– Հեղափոխությունից անցել է մեկ տարուց ավելի։ Արդյոք Նիկոլ Փաշինյանի իշխանությանը հաջողվո՞ւմ է բավարար չափով դիմադրել նախկին իշխանությունների մնացուկներին։
– Ոչ, չի հաջողվում։ Եվ չի հաջողվում ոչ միայն այն պատճառով, որ նախկինները դեռևս տիրապետում են լուրջ ռեսուրսների ու լծակների, այլ նաև անվճռական ու անհետևողական քաղաքականության պատճառով։ Ի սկզբանե պարզ էր, որ գոյություն ունեցող դատաիրավական համակարգը հեղափոխության աքիլլեսյան գարշապարն էր, և որ, հետևաբար, անհրաժեշտ էր այդ համակարգի բարեփոխումն ու մաքրումը դարձնել նոր իշխանության ամենակարևոր առաջնահերթությունը։ Փոխարենը որդեգրվեց «ես դատավորներին չեմ զանգելու» դիրքորոշումը։ Նման ֆորմալիստական նվիրվածությունը իշխանության տարանջատման սկզբունքին ես չեմ հասկանում։ Դա իհարկե հրաշալի ու անհրաժեշտ սկզբունք է, եթե գործ ունենք կայուն, հաստատված ժողովրդավարական համակարգի հետ, որտեղ դատավորները համապատասխանում են իրենց կոչմանը, և որտեղ դատավորներին ուրիշ մարդիկ էլ չեն զանգում։ Մեր դեպքում դա պարզապես քարտ-բլանշ էր հին ռեժիմի հետ հազար թելերով կապված, մինչև ակնագնդերը կոռուպցիայի մեջ թաղված համակարգին։ Պետք էր նրանց ամնիջապես խոշորացույցի տակ դնել ու արմատական բերափոխումների ամենահրատապ թիրախը դարձնել։ Այլևայլ շահարկումներից ու չարաշահումներից խուսափելու համար էլ կարելի էր ներգրավել միջազգային փորձագետների, որոնք և՛ տեխնիկական աջակցություն կարող էին ապահովել, և՛ մոնիտորինգ։ Պետք էր նաև ավելի լուրջ ու նախանձախնդիր կերպով մոտենալ անցումային արդարադատության գաղափարին։ Իսկ Հայաստանի հիմնն ու դրոշը փոխելու բանավեճերը կարելի էր մի փոքր հետաձգել։
– Գաղտնիք չէ, որ իշխանությունների վրա լուրջ արտաքին ճնշումներ կան։ Ի՞նչ պիտի անի իշխանությունը դրանք չեզոքացնելու համար։ Ի՞նչ զարգացումներ կարող ենք ակնկալել արցախյան հիմնախնդրի կարգավորման ուղղությամբ։
– Ձեր հարցը ենթադրում է, որ այդ ճնշումները հնարավոր է չեզոքացնել, և խնդիրը միայն դա անելու բանալին գտնելն է։ Ձեր հարցը ենթադրում է նաև, որ հարցի լուծումը մեր շահերից չի բխում, և որ դա մենք կանենք միայն եթե ստիպված լինենք և չգտնենք արտաքին ճնշումներին դիմակայելու բանալին։ Ամբողջ խնդիրն այն է, սակայն, որ հնարավոր է այնպիսի իրավիճակ, երբ ճնշումներին դիմակայելը դառնա անհնարին, ու դրանց դիմակայելու բանալի պարզապես չլինի։ Դրա համար մենք ինքներս պետք է որդեգրենք հակամարտության լուծմամբ շահագրգռված սուբյեկտի, ոչ թե ինչ-որ պարտադրված լուծման սպասող օբյեկտի վարքագիծ։
Պետք է արձանագրեմ, այնուամենայնիվ, որ ես լավատես չեմ այս հարցում երկու պատճառով։ Առաջին՝ հասարակական կարծիքն այս խնդրի վերաբերյալ դարձել է չափազանց կոշտ։ Սկզբունքորեն, ես խնդիր չունեմ կոշտ դիրքորոշումների հետ, բայց միայն երբ դրանք արդարացված են ուժերի հարաբերակցությամբ, դաշնակիցների աջակցության երաշխիքներով, երկրի տնտեսական ու ժողովրդագրական վիճակով։ Իսկ մեր դեպքում դիրքորոշումները գնալով կոշտացել են, չնայած նշված իրողությունների` դիրքորոշումների կոշտացում չարդարացնող դինամիկային։ Երկրորդ՝ Փաշինյանի ազդեցությունը սահմանափակ է Արցախի իշխանությունների վրա, ինչն ավելի բարդանում է այն հանգամանքով, որ Արցախի իշխանություններն առաջնորդվում են Արցախը Հայաստանի իշխանությունների դեմ նախկին ռեժիմի պայքարի պլացդարմը դարձնելու տրամաբանությամբ։ Իսկ դա նշանակում է, որ բանակցությունները հայտնվելու են այդ քաղաքական առճակատման պատանդի վիճակում։ Կարող են հակադարձել, որ դա վատ չէ, քանի որ Փաշինյանը հենց իր ազդեցության պակասի ու Արցախի անունից բանակցելու մանդատի բացակայութան փաստը կարող է վկայակոչել բանակցություններում ավելի կոշտ դիրք ընդունելու կամ խաղաղության հաստատման գործընթացը ձգձգելու համար։ Խնդիրն այն է, սակայն, որ խաղաղության հաստատման հետաձգումը ոչ մի կերպ չի բխում հայկական կողմի շահերից։
Ասեմ նաև, որ ես չգիտեմ, թե ինչ մտադրություններ ունի Նիկոլ Փաշինյանն ինքը։ Մինչև հիմա նրա արած հայտարարությունները տպավորություն են թողնում, որ նրա դիրքորոշումը նույնպես բավականին կոշտ է` չնայած նրա հասցեին նախկին ռեժիմի ներկայացուցիչների կողմից անընդհատ հնչող ու հակառակը պնդող մեղադրանքներին։
