Կինոյի անցյալի, ներկայի, ինչպես նաև ապագայի զարգացումների շուրջ զրուցել ենք կինոգետ, կինոքննադատ Սուրեն Հասմիկյանի և ռեժիսոր Արսեն Առաքելյանի հետ: Երկու տարբեր սերունդների ներկայացուցիչները թեև շատ հարցերում չեն կիսում նույն գաղափարները, բայց ինչպես իրենք են նշում, միմյանցից սովորելու, միմյանցից ներշնչվելու դեռ շատ բան ունեն: «Այսպես հանպատրաստից պետք է խելոք բանե՞ր ասեմ, դժվար խնդիր է»,- ասում է Սուրեն Հասմիկյանը և սկսում զրույցը…
– Պարոն Հասմիկյան, ամեն տարվա կտրվածքով մեզանում 100 ֆիլմ է նկարվում, բայց Դուք մեկ անգամ չէ, որ նշում եք` ֆիլմերում բացակայում է մարդը: Սա մե՞ր կինոարտադրության խնդիրն է, թե՞ ավելի շատ համաշխարհային միտում է:
– Սա հիմնական հարցերից մեկն է, որը տանջում է ոչ միայն ինձ, այլ շատ կինոգետների: Երկար ժամանակ մեղադրում էի երիտասարդ ռեժիսորներին` կարծելով, որ սա մեր տեղական խնդիրն է, բայց հետո պարզվեց, որ սա միայն մեր ցավը չէ, համընդհանուր խնդիր է, որն այսօր առկա է ե՛ւ ամերիկյան, ե՛ւ եվրոպական կինոյում: Վերացել է ոչ միայն հերոսը, այլ ուղղակի միս ու արյունից բաղկացած մարդը, ով քայլում է, շնչում, խոսում… Մենք այսօր ականատես ենք, ավելին` մասնակից ենք մի լուրջ հեղափոխության, որը դեռևս մինչ այս պահը չի եղել: Մենք ականատես ենք եղել իշխանափոխության, համակարգային փոփոխությունների, բայց այս տեսակ քաղաքակրթական հեղափոխություն Գուտենբերգից հետո առաջին անգամ է, և որին մենք անմիջապես մասնակից ենք դարձել: Խրված լինելով ազգային խնդիրների մեջ` մինչև վերջ չենք հասկանում, որ ակամայից մասնակից ենք հեղափոխության, գուցե հենց դա է ապոկալիպսիսը: Այսօր այնպիսի փոփոխություններ են, որոնք ազդում են մարդու ոչ միայն հոգեբանության, այլ նաև մարդ տեսակի, նույնիսկ ֆիզիոլոգիայի վրա, որի արդյունքն այսօր վայելում ենք. դրանք են` ինտերնետը և բջջային հեռախոսը: Ի դեպ, երբ տարիներ առաջ հեռախոսն անվճար էր, այսքան չէին խոսում, այնինչ հիմա փողոցում ամեն երկրորդը չի կարողանում հեռախոսից «պոկվել»: Ես այս հեղափոխությունը կապում եմ նոր տեխնոլոգիաների հետ, ավելին` ֆիլմում` որպես «պերսոնաժ» համակարգիչ եմ տեսնում ավելի շատ, քան մարդուն: Սրանք բնականոն զարգացումներ են:
– Արսեն, համաձա՞յն եք Ձեր ուսուցչի` պարոն Հասմիկյանի հետ:
– Բայց մոռանո՞ւմ եք, պարոն Հասմիկյան, որ կինոն սկսվեց «Գնացքի ժամանումից», այսինքն` գնացքը որպես տեխնոլոգիա հայտնվեց, հետո նոր մարդու խնդիր դրվեց: Իհարկե լավ չէ, երբ ֆիլմը հերոս չի ունենում, բայց կարող է ֆիլմում խնդիրը հերոս դառնալ: Եթե ֆիլմում խնդիրը առաջ գա հերոսի տեսքով` արդեն հերոսացնում ես քո խնդիրը:
– Պարոն Հասմիկյան, այսօր մեր շատ ռեժիսորներ պնդում են, որ ազգային կինոյին ճնշել է ավանգարդը: Հիմա կարևոր է մի՞տքը, ասելի՞քը լինի ֆիլմում, թե՞ ազգայինը շեշտվի:
– Սա նեղ կինոյի հարց չէ, սա վերաբերում է մեր աշխարհընկալմանը: Այսօր գլոբալիզացիայի արդյունքում բոլոր ազգերը հավասարեցվում են: Ազգայինն առհասարակ կարևոր խնդիր է: Եթե դու չունես ազգային խնդիր, դու կորած ես, ինչպես այն երկրները, որոնք չունեն պրոբլեմներ և միաժամանակ հետաքրքրություն էլ չեն ներկայացնում: Հավատացեք, եթե հայ ազգը չունենար ցեղասպանության կամ Ղարաբաղի խնդիր, եթե այս հարցերը չդրվեին օրակարգում, մեզ վրա ուշադրություն դարձնող չէր լինի: Շատերն, առանց գիտակցելու, ասում են, որ հոգնել են Ղարաբաղի, Ցեղասպանության խնդիրներից` առանց գիտակցելու, որ դու աշխարհին հետաքրքրություն ես ներկայացնում այն դեպքում, եթե դու մասնակից ես կամ խաղաքարտ ես ինչ-որ քաղաքական խաղերի համար: Եվ իհարկե պրոբլեմի առկայությունն ակամայից խթան է հանդիսանում ազգի զարգացման: Ազգային խնդիրը ծնում է ազգային գաղափարախոսություն: Եթե չկա ազգային պրոբլեմ, չկա գաղափարախոսություն: Եթե պրոբլեմ չունենաս, չես կարող ապրել, երկիրդ, ազգդ կկործանվեն: Ազգայինը պահպանվում է այնքան ժամանակ, ինչքան ժամանակ դեռ խնդիր ունես, որը միացնում է ազգին: Եթե չունես պրոբլեմ, դառնում ես սովորական քաղքենի «միջին» ամերիկացի: Ուրիշ բան, որ այսօր հոգևորը նահանջ է ապրել ամբողջ աշխարհում. սպառողական աշխարհը բերեց նրան, որ մենք հոգևոր արժեքները օրեցօր կորցնում ենք և ոչ միայն ազգայինը: Ազգայինը դեռ կա, բայց մենք կորցնում ենք արժեքներ` «ընտանիք», «սեր», «մտերմություն», «ընկերություն» հասկացողությունները: Արդեն «պարտնյորն» է եկել «ընկեր» հասկացողությանը փոխարինելու, կինն էլ արդեն վաղուց սիրո հետ կապված չէ, ավելին ասեմ` սեքսն էլ է դառնում երկրորդական: Արդյունքում իշխում է սպառողական հոգեբանությունը: Ուսանողներիս` 19 տարեկան աղջիկների, ցույց եմ տալիս դասական էրոտիկ ֆիլմ` Նաբոկովի «Լոլիտան», որին ժամանակին արգելում էին` համարելով պոռնոգրաֆիա նկարող ռեժիսոր, բայց ուսանողներս ֆիլմը դիտելիս քնում են, չեն վերապրում, այնինչ դա Հոլիվուդի լավագույն ֆիլմերից մեկն է: Տեսեք, անգամ ուր ենք հասել` սեքսը չի ազդում հանդիսատեսի վրա: Զգացմունքն էլ է վտանգված, և միայն, այսպես կոչված, կլիպային իմպուլսներն են սկսել ազդեցություն ունենալ:
– Արսեն Առաքելյան.- Իմպուլսների առումով մի շատ օբյեկտիվ փաստ կբերեմ: Մի ֆիլմ էի վերջերս դիտում «Կինոմոսկվայում», շատ թույլ դերասանական խաղով, դրամատուրգիական վատ կառուցվածքով, և չտեսա կլանված հանդիսատեսին, մեծամասնությունն էլ սպասում էր վերջին: Եվ երբ վերջացավ, ծափեր հնչեցին: Հիմա գովազդի դար է, և հանդիսատեսի վրա ոչ այնքան ֆիլմը, որքան ֆիլմի գովազդն է ազդել, որտեղ ծափահարություններ են հնչում: Հանդիսատեսը բնազդաբար անում է գովազդի քայլեր:
– Սուրեն Հասմիկյան.- Ֆրեյդը մեծ հայտնագործություն արեց` ենթագիտակցությունը մտցնելով` այն արվեստի և փիլիսոփայության առարկա դարձրեց: Սա մեծ ներդում էր: 20-րդ դարի ամբողջ արվեստը գնաց կարևորելու անգիտակցականի գործոնն արվեստում: Դրա հիման վրա աբսուրդի թատրոնը ստեղծվեց, էքզիստենցիալ գրականությունը զարգացավ այդ ուղղությամբ, բայց դա չի նշանակում, որ գիտակցականը պետք ընդհանրապես դուրս մղվի: Հիմա մենք ականատես ենք անգիտակցականի իշխանությանը, իսկ գիտակցականը բացարձակապես չկա, դուրս է մղվում ասպարեզից: Արդյունքում իշխող է դառնում գովազդը:
– Մենք այսօր ունենք միայն մեկ կինոթատրոն` «Մոսկվա» կինոթատրոնը: «Նաիրին» փակվեց, հնարավո՞ր է արդյոք կինոթատրոնում ֆիլմ դիտելու կուլտուրան է քիչ-քիչ ժամանակավրեպ դառնում:
– Լավ չէ, որ «Կինոնաիրին» փակվեց, բայց չենք էլ կարող ասել, որ «Կինոմոսկվան» քիչ է: Ամբողջ խնդիրն այն է, որ այսօր կինո նայելու խնդիր չի դրվում, այն այսօր օրակարգից դուրս է, մանավանդ` երբ դու տանն արդեն ֆիլմ դիտելու մի քանի միջոց ունես: Սարսափելի վտանգը, որն այսօր սպառնում է կինոյին` նրա` որպես արվեստ մահանալն է, ի տարբերություն թատրոնի, որը հնարավորություն ունի ապրելու, քանի դեռ կմնա մարդու նկատմամբ կարոտ: Ստեղծվելով 19-րդ դարի վերջին, կապիտալիզմի բարձրակետին` կինոն սկսեց համագործակցել կինոարտադրության և կինոարվեստի հետ: Հիմա կինոյի բիզնեսը մեծ հարցականի տակ է հայտնվել: Զրկվելով բիզնեսի հենարանից` կինոն դարձավ այն, ինչ հիմա կա: 100 ֆիլմ է նկարահանվում տարվա կտրվածքով, բայց բոլորս դրանցից ընդամենը մի քանիսն ենք տեսել (իհարկե 100-ի մեջ մի քանի լավ գործ լինում է), բայց այդտեղ բիզնես չկա: Հայաստանի նման երկրում խնդիրն ավելի ցավոտ է երևում:
– Արսեն Առաքելյան.- Ես չեմ սիրում ոսկե միջինը,- երբեք երկու երնեկ մի տեղ չի լինում,- կամ ֆիլմ անում ես այնպես, ինչպես մտածում ես, կամ անում ես հաշվարկով: Այս երկուսը միաժամանակ չես կարող: Ինչ վերաբերում է ավանդականին և կամ ազգայինին, ապա դրանք չպետք է լինեն հեղինակի ուշադրության կենտրոնում, այդ բաները դուրս պետք է գան, եթե ռեժիսորը սկսի հաշվարկել, թե որքանով ազգային կան ավանգարդ ֆիլմ պետք է նկարահանի, դա հաշվարկային ֆիլմ կդիտվի: Կարևորը ի վերջո ասելիքն է, որը վեր է այդ ամենից:
– 20 տարվա անկախություն ձեռք բերած մարդը կա՞ այսօրվա մեր ֆիլմերում:
– Անկախ մարդ չի կարող լինել, անկախությունն այսօր շղարշ է, իսկ մենք ներքին անկախություն, հավատացեք, անգամ սովետի ժամանակ ունեինք: Իսկ ի՞նչ է փոխվել. այն ժամանակ մեր պաշտոնյաների մեծ մասը նշանակվում էին Մոսկվայից, հիմա` ոչ միայն Մոսկվայից, այլ նաև մի քանի կենտրոնից, հիմա ինչ անկախության մասին կարելի է խոսել: Ընդհանրապես քաղաքական անկախություն հնարավոր չէ ենթադրել, բայց մարդը կարող է ազատ լինել բոլոր պայմաններում, անգամ Ստալինի ժամանակաշրջանում ազատ մարդ կար: Ինձ համար ազատ է այն մարդը, որը խղճին չի դավաճանում, երբեք ուրիշի թելադրանքով չի առաջնորդվում, ազատ էր Փարաջանով արվեստագետը, ինքն էլ խոստովանում էր, որ բանտում ավելի ազատ էր, քան երբ դուրս եկավ: Նա անում էր այն, ինչ ուզում էր անել տվյալ պահին, անգամ եթե դա հիմարություն էր: Ազատության սահմանները կախված են մարդուց:
– Ֆիլմում ազատ ստեղծագործողներ տեսնո՞ւմ եք:
– Այսօր ստեղծագործողն ազատ է նկարելու այն, ինչ ուզում է, բայց այստեղ առկա են ֆինանսական խնդիրներ, անգամ գրաքննության տարիներին ծնվել է լուրջ արվեստ: Ազատ է այն ստեղծագործողը, ով ունեցել է հնարավորություն նկարել այն պահին, երբ ինքը չէր կարող չնկարել: 21-րդ դարում ազատ արվեստի խնդիրը միայնությունն էր, իսկ այսօր այդ միայնությունը ավելի խորացնում է, իսկական իրականությունը դուրս է մղվել, մնացել է վիրտուալ իրականությունը:
– Արսեն, ինչ նկարում եք` բավարարվա՞ծ եք:
– Երբ հարցնում եք` կինոյի ասելիքը փոխվե՞լ է, պետք է հասկանալ, որ հիմա ամեն ինչ է փոխվել: Այն ձևով, ինչ ձևով կասեի ասելիքս կադրում մի քանի տարի առաջ, հիմա ասեմ` կծիծաղեն, ավանդական ձևերով ասեմ` էլի ծիծաղելի կլինի:
– Հայկական կինոյի ներկա վիճակը ինչպե՞ս կբնորոշեք:
– Պրոցեսի մեջ ենք, կան տաղանդավոր երիտասարդներ, կան հաջողված և ոչ այնքան հաջողված գործեր, բայց չկա ամենակարևորը` ֆիլմ նկարելու մթնոլորտ չկա: Նախկինում ամեն ստուդիա ուներ իր խմբագրական կոլեգիան, 60-ակաների հայ կինոյի վերելքը պայմանավորված էր ոչ միայն այնպիսի անուններով, ինչպիսին էին Հենրիկ Մալյան, Փարաջանով, Դովլաթյան և այլն, այլ պետք է հասկանալ, որ ֆիլմը երբեք մեկ հոգի չի ստեղծել: Փարաջանովն էլ մենակ չի աշխատել:
– Արսեն Առաքելյան.- Այսօրվա կինոյի մասին նույնիսկ իմ հարգարժան գիտական ղեկավարը խուսափեց գնահատական տալ: Ժամանակ է պետք: Միայն կարող եմ ասել, որ Հայաստանն իր ամբողջության մեջ հրաշալի տաղավար է ֆիլմեր ստեղծելու, թեմաների առատության առումով, սակայն այսօր իսկապես այդ մթնոլոտը չկա, չեմ զգում:
