Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի Վրաստան վերջապես կայացած այցը ունեցավ բավական բազմիմաստ և հայկական կողմի համար թերևս ոչ այնքան հաճելի արդյունք: Նախ, արժե հիշեցնել, որ Կաթողիկոսի այցը Վրաստան պետք է կայանար դեռ ամիսներ առաջ, սակայն այն մի քանի անգամ հետաձգվեց վրացական կողմի նախաձեռնությամբ՝ Վրաստանի Պատրիարք Իլյա Երկրորդի վատառողջության պատճառաբանությամբ:
Այդ հանգամանքը թերևս պետք չէ անտեսել, ինչին կանդրադառնանք քիչ ուշ: Իսկ կայացած այցի ընթացքում բարձրացնելով Վրաստանի հայկական եկեղեցիների հարցը, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը թե՛ Վրաստանի Պատրիարքից, թե՛ Վրաստանի նախագահ Սահակաշվիլիից ստացավ թերևս բավական անսպասելի պատասխան՝ ինչպիսի կարգավիճակ ունենա Հայաստանում Վրաստանի եկեղեցին, այդպիսի կարգավիճակ էլ Վրաստանում կունենա հայկական եկեղեցին: Իսկ Վրաստանի Պատրիարքը հայտարարել է. «Եկեղեցիների մասին խոսելիս չպետք է մոռանալ, որ երկու կողմերն էլ պահանջներ ունեն: Երկու կողմերն էլ ունեն փաստեր, փաստաթղթեր, որ Վրաստանում գոյություն ունեն հայկական, իսկ Հայաստանում՝ վրացական եկեղեցիներ»:
Սա իսկապես կարելի է նույնիսկ որոշակիորեն սենսացիոն պատասխան համարել, քանի որ վրացական կողմը փաստացի հակադարձում է և բարձրացնում է Հայաստանի հյուսիսային շրջաններում գտնվող քաղկեդոնական մի քանի եկեղեցիների հարցը՝ հայտ ներկայացնելով այդ եկեղեցիներին տիրանալու առումով: Եվ այստեղ ամենաանակնկալը թերևս այն է, որ հայկական կողմը համաձայնել է պատմական հանձնախումբ ձևավորելու և այդ եկեղեցիների պատկանելությունը քննարկելու մասին վրացական առաջարկին: Սա յուրօրինակ «հայ-թուրքական պատմաբանների հանձնաժողովի» պես մի բան է, որին այս դեպքում էլ է հայկական կողմը համաձայնում:
Զարմանալ, իհարկե, չի կարելի: Եթե այնպիսի հարցի դեպքում, ինչպիսին ցեղասպանությունն է, հայկական կողմը համաձայնում է պատմաբանների ենթահանձնաժողովի ստեղծմանը և ստորագրում այդբովանդակ արձանագրությունների տակ, ապա եկեղեցիների խնդիրն «ի՞նչ է», որ չհամաձայնեին պատմական հանձնախմբին: Իրականում, որքան էլ հայկական կողմն այդ քայլին է գնում համոզված, որ միևնույն է՝ այդ հանձնախումբը պարզելու է եկեղեցիների հայկական պատկանելությունը, այդուհանդերձ, սա նշանակում է, որ հայկական կողմը համաձայնում է վիճարկել Հայաստանի հյուսիսում գտնվող քաղկեդոնական եկեղեցիների պատկանելությունը և քննարկել Հայաստանում վրացական եկեղեցու թեմ ստեղծելու հարցը:
Իսկ որտեղի՞ց Հայաստանում վրացական թեմ, ինչի՞ հիման վրա:
Ավելին, իսկ ի՞նչ կարծիք են այդ ամենի մասին ունենալու Հայաստանի հյուսիսում բնակվող հունական համայնքի ներկայացուցիչները, որոնք և ե՛ն քաղքեդոնական եկեղեցիների այցելուներն ու, այսպես ասած, շահառուները: Մյուս կողմից, մենք գործ ունենք իսկապես բավական նուրբ իրավիճակի հետ, երբ Վրաստանը փաստացի վիճարկում է այդ եկեղեցիների Հայ Առաքելական եկեղեցուն պատկանելու հարցը: Եվ մենք կարծես թե տեսնում ենք, որ քաղկեդոնական եկեղեցիներն իսկապես չեն կարող պատկանել Հայ Առաքելական եկեղեցուն՝ թե՛ Հայաստանի հյուսիսում, թե՛ Վրաստանի տարածքում գտնվողները (որոնց հարցը բարձրացնում է հայկական կողմը):
Այդ եկեղեցիները, Հայ Առաքելական եկեղեցուն չպատկանելով, չի նշանակում, թե չեն պատկանում հայերին: Մենք հանգում ենք լրջագույն խնդրի՝ հայի ինքնության խնդրին, ու տեսնում, որ մենք մեր իսկ պատմության, մեր իսկ պատմական, եկեղեցական հուշարձաններին տեր կանգնելու, դրանք մեզ վերադարձնելու հարցում լրջագույն խնդիրներ ենք ունենում, երբ տարվող «մեկ ազգ, մեկ մշակույթ» մեղսունակության լուրջ պակաս ունեցող քաղաքական գծով որպես մեր ինքնության կնիք դիտարկում ենք բացառապես Առաքելական պատկանելությունը, համարելով, որ դրանից դուրս այլ եկեղեցի դավանողները հայեր չեն: Սա հիմնարար, պատմության խորքից եկող քաղաքակրթական խնդիր է, որ լրջագույն կերպով կանգնած է հայ ժողովրդի առջև: Եվ այստեղ մենք թերևս պետք է որ գիտակցենք՝ հայի ինքնությունը նախ և առաջ հայկական պետությունն է, և ոչ՝ կրոնական որևէ կազմակերպություն, ինչպիսի մեծ դերակատարություն էլ այն ունեցած լինի մեր ժողովրդի կյանքում և ինչպիսի արժեք էլ իրենից չներկայացնի:
Եվ այս առումով ակնհայտ է, որ Վրաստանի հայկական եկեղեցիների հարցը պետք է բարձրացվի ոչ թե միջեկեղեցական, այլ միջպետական մակարդակով: Սակայն անշուշտ, սրա համար նախ հարկավոր է, որ հայկական կողմը խորապես հասկանա, ուսումնասիրաի այդ խնդիրը, ծանոթ լինի դրա խութերին, ունակ լինի դուրս գալու մտածողության և պատկերացումների գավառական կարծրատիպերից և ավելի լայնախոհ լինի սեփական պատմության և առավել ևս՝ ինքնության հարցում: Եվ ահա այս իմաստով է արժանահիշատակ այն, որ Կաթողիկոսի վրաստանյան այցը պարբերաբար հետաձգվում էր վրացական կողմից: Ըստ ամենայնի, վրացական կողմը մանրամասն պատրաստվում էր հայկական կողմի բարձրացնելիք հարցերին, ու ինչպես տեսնում ենք, լավ էլ պատրաստվել են և դրել փակուղային հակափաստարկներ: Իսկ հայկական կողմը այս ընթացքում զբաղված էր ասենք «նվեր ստացած» Բենթլիի ձևակերպումներով:
Այստեղ առաջ է գալիս է նաև վրացահայ համայնքի հարցը: Մի քանի հարյուր հազարանոց այդ համայնքը մեծ կշիռ ունի Վրաստանի բնակչության կազմում, սակայն քաղաքական, տնտեսական և իրավական կշռով կարծես թե համայնքը չունի ողնաշար: Այլապես, Վրաստանում հայկական եկեղեցական և այլ հուշարձանների հայկական պատկանելության հարցը պետք է առաջին հերթին բարձրացներ ու հետապնդեր հայկական համայնքը, որպես Վրաստանի հայ քաղաքացիներ, որոնք իրենց իսկ պետությունից ակնկալում են անհրաժեշտ վերաբերմունք իրենց քաղաքացիներին պատկանող հուշարձանների հանդեպ, դրանք վերադարձնելով տիրոջը՝ հայկական համայնքին, և տալով այդ հուշարձանները խնամելու և պահելու լիարժեք և իրավունքի վրա հիմնված հնարավորություններ:
Ակնհայտ է, որ հայկական կողմը այս հարցում չունի հստակ պատկերացումներ և համակարգված աշխատանքի մեխանիզմ, ինչի պատճառով էլ մենք ականատես դարձանք Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի միջեկեղեցական այցի ֆիասկոյին:
