«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է արվեստաբան Անժելա Հարությունյանը, ով այժմ աշխատում և ապրում է Եգիպտոսում:
– Եգիպտոսում տեղի ունեցող հեղափոխությանը անմիջապես մասնակից էիք: Այսօր մեզանում արդյո՞ք մշակութային հեղափոխություն կարելի է անվանել այն, ինչ տեղի է ունենում: Ճանապարհը կարծես տանում է երկխոսության, այսինքն` ընտրվեց խաղաղ ճանապարհ, ի տարբերություն Եգիպտոսի: Ինչպե՞ս եք գնահատում:
– Մշակութային հեղափոխությունը ենթադրում է հիմնարար համակարգային փոփոխություններ հասարակության դոմինանտ մտածելակերպի, վարք ու բարքի, տնտեսական ու քաղաքական մշակույթի մեջ, որն ընդգրկում է ընտանիքից մինչև դպրոց, համալսարանից մինչև գործարան: Այսինքն՝ մշակույթն այստեղ հանդիսանում է մի համընդգրկուն դաշտ՝ ներառելով միջանձնական, դասակարգային ու ինքնացման հարաբերություններ, ինչպես նաև ընդգրկելով պետական կառույցների ու քաղաքացու միջև ընկած տարածությունը: Եթե սա ընդունենք որպես մի շատ ընդհանուր ու ուրվագծային բնորոշում, ապա մեզ մոտ ծավալվող իրադարձությունները անսասան են թողնում արդեն իսկ ձևավորված տնտեսական մշակութային և քաղաքական մշակութային հարաբերությունների հիմքերը ու դրանց վրա կառուցում զուտ իշխանական խաղի հարաբերություններ: Այսինքն՝ մշակութային հեղափոխությունը հեռու է մեզ մոտ ծավալվող իրադարձությունները բնորոշելուց:
Եգիպտոսում ծավալվող իրադարձությունները շատ տարբեր են, բայց միաժամանակ նմանություններ կան: Նախ ասեմ, որ Եգիպտոսում նույնպես վարչակարգի տապալումը խաղաղ ճանապարհով է ընթացել ու ի տարբերություն Սիրիայի և Լիբիայի դեպքերի, այստեղ գործը քաղաքացիական պատերազմի չի հասել: Իսկ վարչակարգի պարագլուխների տապալումը հաջողությամբ է պսակվել, քանի որ նախևառաջ մարդկանց մոտ կար քաղաքական նոր մշակույթ ձևավորելու ու դժգոհությունը հանրայնացնելու պոռթկում, պահանջ: Եգիպտոսի ցույցերի հիմքում քաղաքական ու տնտեսական ազատությունների ու արդարության հարցերն էին, բայց նաև կարծես նշմարվում են հասարակության հիմքում ընկած մշակութային հիմնարար հասկացությունները վերանայելու նշույլներ: Հակահեղափոխական ուժերը ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ Եգիպտոսում փորձում են քաղաքական պայքարը սահմանափակել իշխանափոխությամբ, այնինչ պայքարը պետք է ծավալվի հենց մշակութային ասպարեզում: Օրինակ՝ պարզ է, որ Մուբարաքի հրաժարականով տապալվել է վարչակարգի միայն քաղաքացիական թևը, այնինչ ռազմական թևը ավելի ընդարձակ լիազորություններ է ստանձնել և ռեպրեսիվ ճանապարհով փորձում է խոչընդոտել հիմնարար մշակութային ու քաղաքական փոփոխությունները: Նույն կերպ՝ Հայաստանում քաղաքական պայքարը փոքր պահանջներով ձևակերպելը և արտահերթ ընտրություններին հանգեցնելը հակասականորեն սահմանափակում է իրական փոփոխությունների հնարավորությունը: Տարբերությունն այն է, որ Եգիպտոսում շատ-շատերը շարունակում են համառորեն հիմնարար փոփոխությունների պահանջներ ձևակերպել ու հռչակել՝ չհամաձայնելով հավատալ Մուբարաքի հրաժարականով հեղափոխության ավարտի պահպանողական ճառերին, իսկ մեզ մոտ քաղաքական փոփոխությունները կարծես կաղապարվում են ինչ-որ անհասկանալի երկխոսության մեջ, որը ո՛չ թափանցիկ է և ո՛չ էլ հասկանալի, թե ինչ պարամետրերի մեջ է ընթանում:
– Անժելա, եթե համեմատելու լինենք Հայաստանում և Եգիպտոսում տեղի ունեցող զարգացումները, ինչո՞վ ենք դրանք տարբերվում, առանձնանում իրարից: Երկու տարբեր ընթացք նույն ժամանակահատվածում:
– Խնդիրն այստեղ արտահերթ ընտրությունները չեն, ոչ էլ նախատեսված պարբերական ընտրությունները: Ընտրությունը պարզապես դեմոկրատական մեխանիզմ է, պրոցեդուրա, այլ ոչ թե դեմոկրատիայի բովանդակություն կամ ինքնին դեմոկրատիա: Քաղաքական պայքարը ընտրություններին հանգեցնելը նշանակում է սպանել քաղաքականությունը ու այն սուբլիմացնել իշխանության մեջ: Այնինչ, քաղաքականությունը առօրյայում ընթացող անընդհատ ծավալվող պայքար է մասնակցության համար: Այն չպետք է վերապահել պետությանը: Մեզ մոտ պետության՝ որպես ձևի (խոսքը իշխանության մասին չէ) նկատմամբ հավատն այնքան մեծ է, որ նույնիսկ Կոնգրեսի լիբերալ-սոցիալիստական թևը, որ անարխիստական հավակնություններ էլ է ներկայացնում, ի վերջո լուծումը վերապահում է ընդդիմության առաջնորդին, որն էլ իր հերթին, կանգնած լինելով պետականության կազմավորման ակունքներում, երբեք չի հարցադրի պետության ֆորմալ մեխանիզմներն ու կառույցները:
Երկու իրավիճակների մեջ ընդհանուր համեմատություն արել եմ նախորդ հարցազրույցներից մեկում: Այժմ կուզենայի որոշակի մի քանի տարբերությունների վրա կենտրոնանալ: Եգիպտոսում Մուբարաքի հրաժարականով և հիմնական Ազգային դեմոկրատական կուսակցության կազմաքանդման հետ մեկտեղը, հասարակության մեծ մասը կամա թե ակամա հայտնվեց ընդդիմության մեջ, ընդդիմություն, որը, սակայն, այսօր լրացնում է քաղաքական գրեթե ողջ սպեկտրը, քանի որ համենայնդեպս ձևականորեն, մշտական պետական կառույցները դեռ չեն ձևավորվել: Այս պայմաններում՝ հեղափոխական ընդդիմությունը գործում է իրավիճակայնորեն, սովորում այս քաղաքական գործընթացների հորձանուտում, մշակում պահանջներ ու քննարկում քաղաքական հետագա ցանկալի զարգացումները, և այս ամենն արվում է հստակ առաջնորդի բացակայության պայմաններում՝ գաղափարական առումով շատ տարբեր ուժերի կողմից՝ սկսած սոցիալիստներից մինչև նեո-լիբերալներ, իսլամիստներ, առաջադեմներ, պահպանողականներ և այլն: Եվ այս քննարկումները տեղի են ունենում քաղաքական ամբողջ սպեկտրով, որի մեջ իշխանություն ստանձնած բանակը սոսկ մի մասնիկ է: Այսինքն՝ այստեղ քաղաքական ուժերը գործունեություն են ծավալում մի բացվածքի մեջ, որ առաջացել է վարչակարգի կազմաքանդման հետևանքով և դեռ չի լցվել պետության նորմալացնող ու ֆիքսող դիսկուրսներով: Կարծես թե հնարավորություն է ստեղծվել արտիկուլացնելու քաղաքականության ոչ ավտորիտար մի կառուցվածք. այնինչ, Հայաստանում թե՛ իշխանության և թե՛ ընդդիմության կառուցվածքը ավտորիտար է ու պատերնալիստական՝ ամենայն հավանականությամբ հավաքական անգիտակցականի մեջ ստալնիզմի հիշողության հարկադիր ճնշման ու չհաղթահարման պատճառով: Այսինքն՝ ստալինյան պատմությունն ու հիշողությունը երկակի ճնշվում է՝ նախ խուսափում ենք պատմական անցյալից և ապա այդ անցյալի պաշտոնական պատմության վերանայումից: Այս պատճառով էլ այն վերածվում է ներկայում ուրվականի ու կառուցում հավաքական անգիտակցականը:
– Անժելա, թեև նշում եք թե՛ իշխանության և թե՛ ընդդիմության կառուցվածքը ավտորիտար է ու պատերնալիստական, սակայն մեկ անգամ չէ, որ ընդդիմությունը իշխանությանը մեղադրում է հենց ավտորիտար գործելաոճի մեջ:
– Ավտորիտարիզմը միայն չի արտահայտվում իշխանություն բռնագրավելով, ժողովրդավարության սկզբունքները ոտնահարելով, այլ դա մարդկային հարաբերությունների որոշակի ձև է, կառույց: ՀԱԿ-ը մի այնպիսի կառույց է, որտեղ «ներքևի» մակարդակում ծավալվում է շատ ազատ, ինտելեկտուալ քաղաքական քննարկում, սակայն որոշումներն ի վերջո ընդունվում են «վերևում», միանձնյա կամ կոնգրեսական էլիտայի կողմից, որտեղ բեմահարթակից վերջին խոսքը միշտ միայն առաջնորդին է պատկանում: Ի վերջո, ինչպես իշխանությունները, այնպես էլ ՀԱԿ-ը հայկական ընտանիքի նման բրգաձև կառույցներ են, ու ընտանիքի հորն է պատկանում վերջին խոսքի իրավունքը:
