Երրորդ հանրապետության ձևավորումից ի վեր մենք որոշակի ուշադրություն դարձրել ենք պետության ֆորմալ բաղկացուցիչներին, բայց, ըստ էության, մոռացության ենք մատնել ոչ ֆորմալ բաղկացուցիչները:
Այս շարքում, թերևս, ամենակարևորը քաղաքացու էտալոնն է: Այսինքն՝ մեր պետությունը երբեք էլ չի մտածել այն հարցի շուրջ, թե ինչպիսի քաղաքացի է ինքն ուզում ունենալ:
Խորհրդային Միությունը, օրինակ, ուներ պավլիկմորոզովների, լյոնյագոլիկովների հսկայական մի շարք, և այդ կերպարները բոլոր հնարավոր ձևերով գովազդվում և քարոզվում էին: Այս գործելակերպի նպատակը ընդամենը մեկն էր. Խորհրդային Միությունն իր քաղաքացիների զարգացման, ձևավորման ճանապարհին դնում էր ուղենիշներ, և այդ քաղաքացիների ձևավորումը պետք է տեղի ունենար այդ ուղենիշների հսկայական ազդեցության ներքո: Իհարկե, պիտի լինեին մարդիկ, որոնք ընդդիմանային այս համակարգին, բայց այս ընդդիմացումը իր հերթին ձևավորում էր ավելի խոշոր տրամաչափի քաղաքացիներ, որոնք երբեմն առանցքային դեր էին ունենում իրենց ժամանակաշրջանի մտածողության ձևավորման վրա: Ասել է թե՝ զուտ փիլիսոփայական առումով համակարգը անխափան էր գործում, որովհետև այն ձևավորում էր ուղղակի քաղաքացիներ և անհատներ:
Ընդ որում՝ այսպիսի համակարգեր գործում են աշխարհի բոլոր լուրջ երկրներում, որոնք հերոսների և հակահերոսների համակարգով կարողանում են ունենալ մեծատառով քաղաքացիների «կրիտիկական զանգված», ինչը և կարևորագույն ռեսուրս է երկրի առաջ կանգնած մարտահրավերները հաղթահարելու ճանապարհին: Այդ հերոսները անընդհատ մարդու, երեխայի զարգացման տարբեր փուլերում վերադառնում են նրա աշխարհ՝ գրական գործերի, ֆիլմերի, լեգենդների տեսքով և օգնում ձևավորվող մարդու արժեքային համակարգի սահմանազատմանը: Իսկ Հայաստանում քաղաքացու էտալոնի, իդեալի մշակման անհրաժեշտությունը կարծես թե երբեք չի էլ զգացվել, և այս բացթողումը սկսել է աղետալի արդյունքների բերել:
Իրավիճակը հասկանալու համար անհրաժեշտ է ընդամենը ականջալուր լինել, թե ինչից են խոսում փողոցներում, բակերում, դպրոցների առջև խմբված պատանիներն ու երիտասարդները: Խոսակցությունը դեպքերի 95 տոկոսում առնչվում է այս կամ այն օլիգարխին, նրանց սափրագլուխ թիկնապահներին, նրանց մեքենաներին, սիրուհիներին, նրանց կազմակերպած խփոցիներին, քցոցիներին, անհավանական գնումներին: Ասել է թե՝ օլիգարխները և նրանց սափրած գլուխները դառնում են էտալոն՝ ՀՀ ապագա քաղաքացիների համար: Եվ այս էտալոնի շուրջ ձևավորվող արժեքային համակարգի համար առանձնահատուկ նշանակություն ունեն արտոնյալ և անպատիժ կարգավիճակը, ուրիշներին սեփական կամքը պարտադրելու, հարստություն կուտակելու ճանապարհին արգելքներ չունենալու իդեաները:
Կարճ ասած՝ պատկերացրեք, որ մենք ապրում ենք մի հանրությունում, որի երիտասարդության 90 տոկոսը երազում է օլիգարխ կամ սափրագլուխ դառնալու մասին, և օլիգարխների ու սափրագլուխների լկտիացմանը զուգընթաց նրանց երազանքները ավելի են լկտիանում: Եվ մարդը երկրում սկսվում է գնահատվել ըստ իր վարած մեքենայի, ըստ իր բջջային հեռախոսի գնի, հեռախոսի և ավտոմեքենայի համարի: Եվ թերևս արժեքային այս համակարգի բացարձակացման նախանշանն է այն ագրեսիվությունը, որին մենք հանդիպում ենք ամեն քայլափոխի:
Համարձակություն վերցնենք պնդելու, որ այս ոլորտում տեղի ունեցող զարգացումները մեզ համար պակաս վտանգավոր չեն, քան մինչև հիմա բարձրաձայնված կամ գիտակցված մարտահրավերները: Այս ոլորտում իրերի վիճակի փոփոխությունը, այո, ազգային անվտանգության հարց է: Եվ մենք պետք է հասկանանք հերոսներ և հակահերոսներ ունենալու անհրաժեշտությունը, որոնց արանքում էլ կձևավորվի ՀՀ քաղաքացու էտալոնը, իդեալը, որի՝ սեփական կյանքի մասին ունեցած պատկերացումները համահունչ կլինեն երկրի պետական շահերի հետ և կնպաստեն նրա զարգացմանը, ամրապնդմանը և բարգավաճմանը:
