ՀՀ նախկին վարչապետ Հրանտ Բագրատյանը ֆեյսբուքյան իր էջում գրել է. «Մենք երկրագնդի հինավուրց ժողովուրդներից մեկն ենք, բայց մեր պատմությունը մինչև հիմա հակասական է, առեղծվածային ու չբացատրված։ Մ.Խորենացու շնորհիվ հրեաներին, հույներին ու պարսիկներին հայտնի է այդ ժողովուրդների պատմության մի զգալի հատվածը (համենայն դեպս թագավորական դինաստիաների հերթագայությունը), բայց մեր պատմությունը մնում է անհասկանալի, համամարդկային պատմությունից դուրս։ Վաղ միջնադարի Հայքն ընդհանրապես համարվում է մարդկության քաղաքակրթական օջախներից։ Եվ իրոք, աշխարհին շատ բան ենք տվել՝ կրոնից ու առաջին (կամ գրեթե առաջին) քրիստոնեական տաճարներից մինչև գրերը, հույն փոլիսոփաների թարգմանությունները, վաղ ռենեսանսի կոթողները, միջնադարյան ճարտարապետության հիմքերը։ Բայց միշտ վատ ենք վերջացրել։ Վերջին 2017 տարիների ընթացքում պետություն ունեցել ենք ընդամենը 607 տարի (Կիլիկիան ու 10-12 դարերի գաճաճ թագավորությունները չհաշված)։ 1410 տարի պետություն չի եղել։ Ի՞նչու։ Հայ պատմագիտությունը, չհաշված չնչին բացառությունները, սրա սեփական բացատրությունը չունի։
Պարզապես փոխ ենք առել Վ.Բրյուսովի և Ի.Դյակոնովի տեսություններն առ այն, որ հայ ժողովրդի պատմական դժբախտությունն աշխարհագրական խաչմերուկում գտնվելն է, արտաքին ագրեսիան, հարևանների անհաշտ պայքարը Հայքը գրավելու համար։ Մինչդեռ բանականությունը մեզ հուշում է, որ, ընդհակառակը, խաչմերուկում գտնվելը մեր զարգացման պատվարը պիտի լիներ։ Ավելին, եթե այս տեսությունը ճիշտ է, ապա ի՞նչու ասենք պատմական երկարատև ժամանակաշրջանների համար (օրինակ, մ.թ. 428-ից մինչև 652թ.), երբ ոչ մի լուրջ արտաքին թշնամի չի եղել, Հայաստանում կենտրոնացված պետություն չի ձևավորվել։
Ժամանակակից սոցիոլոգներն իրավացիորեն պնդում են, որ ազգերն այն ազգություններն ու ժողովուրդներն են, որոնք պետություն ունեն։ Պետություն ունենալն ու այլ ազգերի հետ հարաբերվելը “ազգ”-ի պարտադիր ատրիբուտն է։ Կարող ես ազգ չլինել, ազգություն մնալ։ Բայց այս դեպքում, որպես կանոն, այլ ազգերի և ազգությունների հետ հարաբերվելը պետք է կատարես այն սուվերեն ազգի հետ, որի վասալն ես։ Է ստացվում է, որ մեր ազգը վերջին 2017 տարիների ընթացքում 1410 տարի ազգություն (ժողովուրդ է եղել)։ Հիմա ի՞նչ. այս ամենը մեղքը մեր հարևանների՞նն է։ Պ.Սևակը սխալվ՞ում էր, երբ ասում էր. ազգերին չեն սպանում, ազգերն ինքնասպան են լինում։
Մեր պատմաբաններից շատերի սխալն այն է, որ նրանք պատմությունը բացատրում են… պատմությամբ։ Ա.Թոյնբին մեզ սովորեցնում է. նման մոտեցումը սխալ է, երևույթն ինքն իրենով չի կարելի բացատրել։ Փորձիր ասում է վերլուծել՝ հետևելով սոցիալ-տնտեսական ու մշակութային կացութաձևերի էվոլյուցիային։
Այս առումով մեր պատմաբանների մեծ մասի ուշադրությունից դուրս է մնացել Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու (ՀԱՍԵ) դերը մեր ժողովրդի պատմության մեջ։ 301թ. դառնալով պետական կրոն այն ի սկզբանե հսկայական դեր ունեցավ կենտրոնացված պետության ձևավորման, միջոցների կոնսոլիդացիայի և տնետսական ու հոգևոր-մշակութային վերելքի համար։ Այդպես շարունակվեց ավելի քան կես դար։ Այս շրջանն անվանենք կոնսոլիդացիայի շրջան։ Պարզվում է, որ նման շրջան են ունեցել նաև քրիստոնեական մյուս պետությունները. Ֆրանսիա, Անգլիա, Ռուսաստան, Լեհաստան, Շվեդիա և այլն։ Սակայն մի 50-150 տարվա ընթացքում տեղի է ունենում մետամորֆոզ. բոլոր քրիստոնյա եկեղեցիները ձեռք են բերում կենտրոնացված հարկեր ստանալու իրավունք, սկսում են աճել, դառնում են խոշոր սեփականատերեր ու մրցակցում թագավորների հետ։ Հայաստանում, որպես կանոն, շինականները վճարում էին հողի հարկ (պետության բաժինը՝ բերքի 15-30%-ի չափով), աշխատապարտ էին ու ռենտա էին վճարում ֆեոդալին կամ իշխանին ու բերքի 10% (եղել է նաև 7 կամ 8%՝՚) վճարում էին եկեղեցուն (Թ.Հակոբյան)։ Այսինքն, բերքի առնվազը կեսը գյուղացին պիտի տար ու մի բան էլ աշխատեր իշխանի, պետության կամ եկեղեցու կալվածքում (Լեո, Ա.Խաչատրյան)։ Նույն վիճակն էր նաև բոլոր մյուս քրիստոնեական պետություններում։ Ընդ որում, որպես կանոն, անկախ գյուղացու կամ այլ մասնավոր հողատիրոջ կարգավիճակից, վերջիններս եկեղեցական հարկը պարտադիր էր։ Հատկանշական է, որ նույնիսկ մարզպանական Հայքում կամ Օսմանյան կայսրությունում, այսպես կոչված օտար նվաճողները թույլ էին տալիս, որ իրենց տարածքներում ՀԱՍԵ-ն հարկեր գանձի։ Ի՞նչ էր անում ՀԱՍԵ-ն հարկեր հավաքագրելուց հետո՝ եկեղեցիներ էր կառուցում։ Այդ թվում մեր “թշնամի” նվաճողների տիրապետության շրջանում։ Պատահական չէ, որ բոլոր քրիստոնյա պետություններում շուտով եկեղեցիները միավորվում են ֆեոդալների հետ և վերացնում կենտրոնացված պետությունը։ Դրանով նրանք հնարավորություն են տալիս գյուղացիներին կենտրոնանալու միայն եկեղեցուն վճարվելիք հարկերի վրա։ Հին ու նոր տնտեսագետների և պատմաբանների պնդմամբ (Մ.Վարրոն, Ֆ.Քենե, Թ.Մալթուս, Դ.Ռիկարդո, Վ.Դյուրանտ, Հ.Մանանդյան, Թ.Ավթալբեգյան), հավելյալ արդյունքը կամ շահույթը գյուղատնտեսության մեջ վերջին 1500 տարիներին ցածր է եղել (3-5%) կամ էլ բացակայել է։ Հիմա էլ աշխարհում զարգացած պետությունները սուբսիդավորում են գյուղատնտեսությունը ( Ճապոնիա և Հվ.Կորեա՝ գ-տ-թյան համախառն արդյունքի 55%-ի չափով, ԵՄ երկրներ՝ 25-30%, ՌԴ՝ 15%, Թուրքիա՝ 6 տոկոս և այլն)։ Մեծ հաշվով մաքուր հարկերը գյուղատնտեսությունից բացասական են։ Երբ ՀԱՍԵ-ն սկսեց ստանալ բերքի 7 կամ 10%-ը, վաղ միջնադարում, երբ գ-տ-թյունը տալիս էր ՀՆԱ 90-92%-ը, երկրի տնտեսության ընդլայնման ֆինանսավորումը կամ այսպես ասած ներդրումները դադարեցին։ Ընդլայնված վերարտադրությունը դադարեց։ Չկա փող, չկա զորք, չկա պետություն։ Կան եկեղեցիներ՝ անթիվ, անհամար։ Մեր հաշվարկներով հայերը կառուցել են 6.5-8 հազար եկեղեցի, դրա համար այսօրվա գներով ծախսել են 80 մլրդ դոլար։ Բայց խնդիրը նույնիսկ դա չէ։ Բա դրանց պա՞հելը։ Տարեկան 2% ամորտիզացիայի հաշվարկով և դրանց միջին տարիքը 700 տարի համարելով 1700 տարվա համար ստանում ենք 1.12 տրլն դոլար թիվ։
Այս պայմաններում ի՞նչպես կարող էր պետություն լինել։ Թուրքական սուլթանները, պարսկական շահերը հաճույքով թույլատրում էին հայ կղերականներին հարկեր հավաքել իրենց հպատակներից։ Նրանք լավ գիտեին՝ քանի կա ՀԱՍԵ-ն, հայերին պետություն պետք չէ և հնարավոր էլ չէ։ Մոկսում, Շատախում, ամենուր հայերը իսլամ էին ընդունում, որպեսզի ազատվեն հարկերից (Լեո)։ Բա ի՞նչպես։ Այլապես 11-րդ դարում 100000 սելջուկները ի՞նչպես կարող էին իրենցով անել 5-6 մլն հայերի (Թ.Հակոբյան)։ Այն ժամանակ աշխարհում կար 300 մլն մարդ, որից 6-ը հայ էին։ Հիմա կա 8 մլրդ մարդ, որից 8-ն են հայ։ Իհարկե, դրական բացառություններ եղել են։ Արաբներն, օրինակ, հարկերը հավաքում էին դրամով՚։ Նրանց ՀԱՍԵ-ն պետք չէր։ Դրա համար էլ ՀԱՍԵ-ն այս պարագայում միացավ Բագրատունիներին և օգնեց, որ պետություն ունենանք… որ հետո այդ պետության վերջը տա։ Եվ այս եկեղեցու պատմությունը մենք ուսումնասիրում ենք դպրոցում։ Երբ այն չափի մեջ չէ, այն հակապետական է։
Հենց եկեղեցական (հարկերի) պատճառով է բոլոր քրիստոնեական երկրներում սկսվում միջնադարյան խավարը։ Պետությունները սկսում են պայքարել սրա դեմ։ Անգլիայում, Հոլանդիայում և Շվեդիայում հաղթում են բողոքականները։ Շվեդիայում եկեղեցուն ունեզրկել են 2 անգամ (Յ.Վեյբուլ), Հենրի 8-ը, իր վավաշոտության արդյունքում, մեծագույն սխրանք կատարեց մարդկության համար՝ բողոքականությունը հաղթեց կարևորագույն պետություններից մեկում։ Ռուսաստանում Պյոտր 1-ը պարզապես պետականացրեց եկեղեցին՝ չեզոքացնելով դրա ազդեցությունը երկրի տնտեսական կյանքում։ Իսկ ահա մյուս երկրներում (Ֆրանսիա, Իտալիա, Իսպանիա) եկեղեցին հաղթեց։ Ստեղծեցին ինկվիզիցիան և սրանք շուտով երկրորդական դարձրին Ֆրանսիայի կամ Իսպանիայի նման հզորագույն տերությունները անհրապույր Անգլիայի նկատմամբ։
Մի՞թե եղել է ավելի մեծ հանցանք, քան 1472-ի Բարթուղիմեոսյան գիշերը։ Կ՞ա ավելի մեծ հանցանք, քան պավլիկյան ու թոնդրակյան շարժումների կոտորածները կազմակերպած ՀԱՍԵ-ի կողմից (որոշ տվյալներով, ոչ պակաս կան 1.5 մլն)։ ՀԱՍԵ-ն պատասխան տվե՞լ է, որ 2 անգամ (428-ին և 1045-ին) նախաձեռնել է հայոց պետականության «կամավոր» մահը։ ՀԱՍԵ-ն և ոչ թե ինչ-որ մի թշնամի։ Ինչպե՞ս էին Գագիկ 2-րդը և Վ.Պահլավունին նայում Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսին, որին պատկանում էին գրեթե բոլոր գյուղերն ու հարկերը, որ նա մի քանի կոպեկ փող տա բանակին։ Արի ու տես, որ ՀԱՍԵ-ն այս մարդուն սուրբ է համարում։
Լավ, շնորհիվ Նապոլեոնի կաթոլիկ եկեղեցին ի վերջո սանձվեց, հարկազրկվեց ու “մեկնեց” Վատիկան։ Իսկ ՀԱՍԵ՞-ն։ 19-րդ դարում ռուսները չգիտեին ի՞նչ անեին այս կառույցի հետ։ 1861-ի հողային ռեֆորմը Հայաստանում անհնարին էր իրականացնել՝ բոլոր հողերը, չնչին բացառություններով, պատկանում էին ՀԱՍԵ-ին։ Բա մեր երկրում մի հատ ֆերմեր չլի՞ներ։ Հիշեք “Սարոյան եղբայրներ”-ը։ Ի՞նչ անի խեղճ սպան, երբ հացի պաշարները միայն եկեղեցում են։ Ի՞նչպես պետք է կռվի սոված բանակը։
ՀԱՍԵ-ի վերաբերյալ սա իմ առաջին գրառումն է։
Հաջորդ գրառումները կլինեն ՀԱՍԵ-ի բարեփոխման, ժողովրդացման, դրա գործունեությունը օրենքներով կարգավորելուն և թափանցիկություն ապահովելու մասին։
