Ժամանակակից Հայաստանում ժողովրդավարության գնահատման հետ կապված հիմնական պարադոքսն այն է, որ վերջին տասնամյակում զանգվածային գիտակցությունը երկրի զարգացման հարցում ոչ մի լայնածավալ ապաժողովրդավարացում չի նախատեսել: Հասկանալի է, թե գործընթացային ժողովրդավարության (մրցակցային ընտրություններ և դրանց հետ կապված ամեն ինչ) արժեքները մինչ օրս ինչու չեն դարձել ժողովրդավարության առիթով դրսևորվող նույն «մարդկային զգացմունքների» միջուկը` նշանակալիորեն զիջելով այլ պահանջների` ժողովրդավարությունը պետք է բարեկեցության և անվտանգության պտուղներ տա, ապա նաև ապահովի հասարակական կարգի արդարացիությունը:
Բանն այն է, որ հետխորհրդային սոցիալական անցման և գերակայող արժեքների տրամաբանությունն անմիջապես մատուցվեց որպես, առաջին հերթին, «դեֆիցիտի հասարակությունից» հեռանալու և արևմտյան տիպի «սպառողական հասարակության» նմուշներին հասնելու ձգտում: Հենց դա էլ, բնականաբար, նախանշեց ժողովրդավարական արժեքների ծայրաստիճան սպառողական ընկալումը (այն անհրաժեշտ է, ինչպես շուկան, այն չափով, որքանով ապահովում է կյանքի և սպառման լավագույն մակարդակը), ինչպես նաև «մասնավոր ազատության» տարածքը:
Սեփականաշնորհման և շուկայական վերաձևումների, կապիտալիզմի` որպես ժողովրդավարության և զարգացման հոմանիշի զանգվածային սոցիալական օրինականության պատրանքը ցրվեց բավական արագ: Դրա պատճառը ոչ միայն և ոչ այնքան տնտեսական անկման և սոցիալական ճգնաժամի խորությունն էր, որքան այն, որ 90-ական թթ. Հայաստանի տնտեսությունը և քաղաքականությունը բնորոշվում էին որպես իշխանության և սեփականության վերաբաշխման ուղղությամբ իշխող դասակարգի բուռն գործունեության փուլ, այն դեպքում, երբ զարգացման ռազմավարական խնդիրներն ակներևորեն և արագ կերպով հայտնվել էին երկրորդ պլանում:
90-ականների բարեփոխումների և դրանց արդյունքների բացասական ընկալման համապատկերին ժողովրդավարության այլընտրանքը կամ «ուժեղ ձեռքը» եղել և մինչ օրս էլ մնում է հրատապ (արդարադատության կշեռքին): Մինչև հիմա էլ շատերի համար ավելի արդյունավետ և նախընտրելի է համարվում այն, ինչը սպառողական հասարակության շրջանակներում ապահովում է հենց նույն վերաբաշխիչ սոցիալական արդարությունը, հարուստների և աղքատների կենսակերպի տարբերությունների հաղթահարումը, ինչպես նաև պետության հիմնական գործառույթների ապահովումը, որի տակ հասկացվում են մասնավոր կյանքի անվտանգություն, երաշխավորված կենսամակարդակ և բնակչության սոցիալական պաշտպանվածություն:
2000-ականները, որոնք անցան իբրև կարգավորման և կարգուկանոն հաստատելու, «հասարակության պարտքերը մարելու» կարգախոսներով, միանգամայն համապատասխանում էին երկրի զարգացմանը և ժողովրդավարության ընկալմանն առնչվող զանգվածային «զգացմունքների պահանջմունքներին»: Առավել ևս, որ զանգվածային տրամադրությունների այդպիսի կառուցվածքը, մռայլ տնտեսական դասավորվածությանը (կոնյունկտուրային) ներդաշնակ, հարմար էր նաև իշխող դասակարգին:
Հիմա ի՞նչ: Արդյո՞ք իսկապես ճիշտ չեն նրանք, ովքեր պնդում են, թե Հայաստանն այս ամենի արդյունքում հայտնվել է կոռուպցիայի և հետամնացության այնպիսի «ինստիտուցիոնալ թակարդում», որտեղից գործնականում ելք գտնել հնարավոր չէ:
Թվում է` այս ողջ անուրախ պատկերի մեջ էլ, այնուամենայնիվ, հնարավոր է տեսնել այն գլխավորը, ինչը, ամենայն հավանականությամբ, ի զորու է հանգեցնել ձևափոխության: Դա կարող է դուր գալ կամ ոչ, սակայն իշխանության և սեփականության անբաժանելիության գաղափարից խախտվածների համակարգում փոփոխությունների մեկնարկային մեխանիզմը միայն ու միայն տնտեսությունն է: Ավելի ճիշտ` հենց նույն իշխող դասակարգի տնտեսական հիմնախնդիրները (եթե դրանք առկա են մյուս բոլորի մոտ` դա դեռ ոչինչ չի նշանակում):
Մինչդեռ այդ հիմնախնդիրները կուտակվում են: Ավելի ու ավելի հստակ է գիտակցվում այն փաստը, որ այսպիսի տնտեսությունը չի կերակրի ոչ միայն երկիրը, այլև հենց նույն էլիտային (ընտրախավին): Մեր երկրին վաղուց են ակնարկում, որ բոլորը պետք է ինչ-որ կերպ իրենք իրենց «գլուխը պահեն», և պետությունը մի քանի տարի ևս չի կարող տրանսֆերտների հաշվին կառավարել հասարակությանը: Իսկ իրենց «գլուխը պահելու» համար անխուսափելիորեն անհրաժեշտ է վերակենդանացնել սոցիալական դինամիկան, սոցիալական շարժունակության ուղիները, սոցիալական և տնտեսական բնականոն մրցակցությունը: Գործընթացային ժողովրդավարության արժեքները նույնպես ավելի ու ավելի մեծ հեղինակություն ձեռք կբերեն սեփական ուժերով «գլուխները պահող» և ավելի ու ավելի շատացող (մեծ թիվ կազմող) քաղաքացիների շրջանում:
Մյուս կողմից` նույն այդ իշխող դասակարգը նույնպես «գլուխը պահելու» խնդիր ունի: Այսինքն` նա պետք է եղածը (կամ այն, ինչ մնացել է) վերաբաժանելուց անցնի որևէ «նոր սնունդի» և աշխարհում իր նոր մրցունակության ստեղծմանը` նոր տնտեսության, նոր ակտիվների, նոր կապիտալի: Դրա համար նա ստիպված կլինի ճշտել ներէլիտար պայմանավորվածությունները, թույլ տալ, որ բիզնեսը շնչի, բացել ուղղահայաց շարժունակության ուղիները: Նոր տնտեսությունից և նոր կապիտալներից էլ հենց, որոնք արդեն չեն ստեղծվի վերաբաշխման կամ վարչական ռենտայի շնորհիվ, հնարավոր է, հետո ամրանա իրական, ոչ իմիտացիոն «համակարգային ընդդիմությունը» և բազմակուսակցական համակարգը:
Իշխող դասակարգը կսկսի ավելի ջերմ վերաբերվել գործընթացային ժողովրդավարությանը, քանի որ պարզ կդառնա, որ ռազմավարական տեսակետից բյուջեից կախում չունեցող քաղաքացիների մեծ քանակը և ժողովրդավարությունն են միայն ինչ-որ կերպ երաշխավորում, որպեսզի չգա «ուժեղ ձեռք», որը, հենվելով ռենտայի սպասող մեծամասնության վրա, կրկին կուզենա ամեն ինչ խլել ու վերաբաշխել:
Քաղաքական ժողովրդավարացումն այդ դեպքում կարող է դառնալ թե՛ իշխող դասակարգի և թե՛ հասարակության` վերաբաշխման տնտեսությունից արտադրական տնտեսության անցնելու ոչ այնքան սրընթաց, սակայն անխուսափելի տեխնիկական հետևանքը: Այս իրավիճակում վատ տարբերակ չէ, եթե քննարկվում է այն հարցը, թե ընդհանրապես Հայաստանն ունի՞ արդիականանալու սխեմա:
Լուսանկարը` «Հետք»-ի