Սիրիական հակամարտությունը, «Իսլամական պետություն» ահաբեկչական կազմակերպության սպառնալիքը և քրդական հարցը դժվար թե հնարավորություն տան Թուրքիային ակտիվանալ ղարաբաղյան հակամարտության կամ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացներում:
Միջազգային ճգնաժամային խմբի (International Crisis group) Հարավային Կովկաս/Թուրքիա ծրագրի ավագ վերլուծաբան Նիգյար Գյոքսելն ընդհանուր առմամբ այս միտքն է արտահայտել «Ռեգիոն» հետազոտական կենտրոնի կազմակերպած առցանց մամուլի ասուլիսի ընթացքում` խոսելով Թուրքիայում և տարածաշրջանում ծավալվող իրադարձությունների մասին:
«Քիչ հավանական է, որ Անկարան կարճաժամկետ հեռանկարում նոր հավակնոտ նախաձեռնություն կսկսի Հայաստանի հետ` հաշվի առնելով աշխարհաքաղաքական այլ իրադարձությունների առաջնահերթությունը և մեծ խաղադրույքները Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների վրա»,- ասել է նա:
Անդրադառնալով Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությանը` Գյոքսելը կարծիք է հայտնել, որ «ստատուս-քվոն բոլոր կողմերին տանում է ոտքերի տակից հողը կորցնելուն»:
Հարց, www.armradio.am: – Ինչպե՞ս կգնահատեք հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման հեռանկարը` Սիրիայի և Իրանի շուրջ աշխարհաքաղաքական զարգացումների լույսի ներքո:
– Սիրիայի և Իրանի իրադարձությունները անմիջականորեն չեն ազդում հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման հեռանկարի վրա, բայց կարող են լինել որոշ անուղղակի կապեր:
Սիրիայի հակամարտության հետևանքներից մեկն այն է, որ Թուրքիային շատ են անհանգստացնում անկարգությունները հարևան երկրներում, և քիչ պաշար է մնում Կովկասի վրա ուշադրություն դարձնելու համար: Հետևաբար, քիչ հավանական է դառնում, որ Անկարան կանցնի Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման հավակնոտ նախաձեռնությանը: Պատերազմը Սիրիայում հյուծում է Թուրքիայի ռազմավարական և քաղաքական ուշադրությունը և ավելի քիչ ուժեր է թողնում Կովկասի հետ կապված որևէ նախաձեռնության համար: Սիրիայի իրադարձությունները նաև գերիշխում են Թուրքիայի և Արևմուտքի բանավեճում` Հայաստանի նշանակությունը իջեցնելով օրակարգի ավելի ցածր դիրքեր: Եվրոպական մայրաքաղաքները Անկարայի հետ զբաղվում են ավելի շատ «Իսլամական պետության» մարտահրավերներով և միգրացիայի խնդիրներով: Հայ-թուրքական հարաբերությունները չկան քաղաքական ռադարի վրա:
Մյուս կապն այս երկու սցենարների միջև սիրիական իրադարձություններին Ռուսաստանի մասնակցության ազդեցությունն է Թուրքիայի և Ռուսաստանի հարաբերությունների վրա: Սիրիայի պատճառով Մոսկվայի և Անկարայի միջև լարվածությունը կարող է ստիպել Անկարային ավելի շատ զգուշանալ Կովկասում Ռուսաստանի ավելացող լծակներից:
Անկարայի և Թեհրանի հարաբերությունները լարված էին Սիրիայի պատերազմի և նրա ապագայի հարցերի շուրջ տարաձայնությունների պատճառով: Սակայն իրականում թուրք-իրանական հարաբերությունների սրումը Սիրիայի պատճառով կապ չունի հայ-թուրքական հարաբերությունների հետ, համենայնդեպս այսօր:
Սիրիական թատերաբեմում Իրանն ու Ռուսաստանը գործում են համատեղ` Ասադի ռեժիմի անունից: Թեև տնտեսական տեսանկյունից Թուրքիայի մասնավոր սեկտորի համար ձեռնտու է Իրանի նկատմամբ պատժամիջոցների վերացումը, բայց Իրանի ռազմավարական դիրքերի ամրապնդումը միջուկային համաձայնագրի շնորհիվ անհանգստացնում է Թուրքիային:
Իրանի հնարավորությունների ընդլայնումը միջնաժամկետ և երկարաժամկետ հեռանկարում կարող է ավելի ուժեղ մրցակցություն առաջացնել Թուրքիայի և Իրանի միջև Հարավային Կովկասում, սակայն կարճաժամկետ հեռանկարում դա տեղի չի ունենա: Ակնհայտ է, որ երկար ժամանակ կպահանջվի, որպեսզի միջուկային համաձայնագրի հետևանքներից անցում կատարվի վստահության ամրապնդմանը և Կովկասում Իրանի քաղաքական ակտիվությանը, որովհետև պատժամիջոցները կվերացվեն աստիճանաբար:
Հարց, www.newsarmenia.am: – Ի՞նչ եք կարծում, կարելի՞ է ռուս-թուրքական հարաբերությունների որոշ ջերմացումը համարել անցած շրջան` սիրիական իրադարձությունների լույսի ներքո: Ինչպես կկառուցվեն այդ հարաբերությունները նոր պայմաններում:
– Անկարայի և Մոսկվայի միջև հաստատված տաք կլիման, անշուշտ, էռոզիայի ենթարկվեց: Թուրքիայի ղեկավարությունը և մասնավորապես նախագահը վերջերս կտրուկ հայտարարություններ արեցին Սիրիայում Մոսկվայի միջամտության և Ասադին աջակցելու վերաբերյալ: Անկարայում կարծում են, որ ռուս-թուրքական շահերը չեն համընկնում սևծովյան տարածաշրջանում կամ Թուրքիայի հարավային տարածաշրջանում: Ռուսաստանի ներխուժումը, որի աշխարհագրությունը գնալով ընդլայնվում է, դիտարկվում է սպառնալիք Թուրքիայի համար: Թուրքիայի անվտանգության քաղաքականությունն այսօր ավելի շատ հակված է դեպի ՆԱՏՕ: Երբ Թուրքիան սպառնալիք է զգում, միշտ նախընտրությունը տրվում է արևմտյան մասնակցությանը: Սիրիան Թուրքիայի համար կարևոր է մի շարք պատճառներով, հիմնականում այն պատճառով, որ այդ երկիրը շատ առումներով կապված է քրդական խնդրի հետ: Վերջին հաշվով Սիրիայում «միջնորդավորված պատերազմի» (proxy war) զարգացումը կորոշի Թուրքիայի և Ռուսաստանի հարաբերություններում լարվածության աստիճանը: Մենք չենք կարող առայժմ գուշակել:
Միևնույն ժամանակ Թուրքիան շարունակում է շատ կախված մնալ Ռուսաստանից` մասնավորապես բնական գազի հարցում: Ռուսական գազը կազմում է Թուրքիայում սպառվող գազի 50 տոկոսը: Դա չի կարող փոխվել կարճաժամկետ հեռանկարում: Կան նաև մի շարք այլ տնտեսական շահեր` ենթակառուցվածքային նախագծեր, առևտուր և տուրիզմ: Եվ Թուրքիայի հետ առճակատումը Մոսկվայի շահերից չի բխում` հատկապես Արևմուտքի հետ դիմակայության լույսի ներքո: Այդ պատճառով, ըստ երևույթին, երկու կողմերը կփորձեն լիցքաթափել լարվածությունը:
Հարց, Tert.am – Մի քանի ամիս առաջ նախագահ Սերժ Սարգսյանը «գրողի ծոցն» ուղարկեց հայ-թուրքական արձանագրությունները, իսկ հետո դրանք հետ կանչեց խորհրդարանից: Ինչպե՞ս եք պատկերացնում Հայաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունների հետագա զարգացումը` հաշվի առնելով նոր աշխարհաքաղաքական գործընթացները:
– Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը ոչ միայն կասեցվել է 2010 թ., այլև 2015 թ. հարաբերությունների տոնը փչացվել է: Թեև 2015 թ. փետրվարին երկկողմ արձանագրությունները հետ կանչվեցին Հայաստանի խորհրդարանից, Հայաստանի նախագահը, այնուամենայնիվ, հայտարարեց, որ իր ստորագրությունն առաջվա պես մնում է դրանց վրա, և ինքը պատրաստ է վերադառնալ արձանագրություններին:
Դրա հետ մեկտեղ` չի փոխվի Հայաստանի հետ հարաբերությունները բարելավելու հարցը Լեռնային Ղարաբաղի ճակատում որոշ առաջընթացի հետ կապելու Անկարայի մոտեցումը: Թուրքիան և Ադրբեջանը 2010 թ. շարունակում են սերտորեն համագործակցել քաղաքական, տնտեսական և ռազմական ոլորտներում:
Քիչ հավանական է, որ Անկարան կարճաժամկետ հեռանկարում նոր հավակնոտ նախաձեռնություն կսկսի Հայաստանի հետ` հաշվի առնելով աշխարհաքաղաքական այլ իրադարձությունների առաջնահերթությունը և մեծ խաղադրույքները Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների վրա: Ըստ ամենայնի՝ բոլոր կողմերը Թուրքիայի սահմաններից դուրս սպասում են Ռուսաստան-Արևմուտք հակամարտության ավարտին, որը տվյալ պահին շարունակվում է Ուկրաինայում և Սիրիայում: Մոսկվան, Անկարան և եվրատլանտյան կապիտալը անհանգստացած են, որ որ հայ-թուրք-ադրբեջանական հարաբերություններում ստատուս-քվոյի ցանկացած փոփոխություն կարող է խախտել հավասարակշռությունը Կովկասում` ի վնաս իրենց: Այդ պատճառով ցանկացած նոր հավակնոտ նախաձեռնություն համարվում է չափից ավելի ռիսկային: Այդ մոտեցումը, իհարկե, իր մեջ պարունակում է ռիսկեր: Ստատուս-քվոն բոլոր կողմերին տանում է ոտքերի տակից հողը կորցնելուն, և կա իրական սպառնալիք, որ Լեռնային Ղարաբաղը կդառնա Ռուսաստանի և Արևմուտքի միջև միջնորդավորված հակամարտության հերթական թատերաբեմը:
Հարց, «Առաջին լրատվական» – Ձեր կարծիքով` ինչպե՞ս կազդի ռուս-թուրքական հարաբերությունների սրումը հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման հեռանկարի վրա` հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Հայաստանը հանդիսանում է Ռուսաստանի դաշնակիցը, և Մոսկվան փաստացի մեծ ազդեցություն է ունեցել հայ-թուրքական գործընթացի վրա:
– Ես արդեն անդրադարձել եմ ռուս-թուրքական և թուրք-հայկական հարաբերությունների զարգացման հնարավոր հետագծին առնչվող հարցերին, բայց մի փոքր հավելում կանեմ այդ հարաբերությունների փոխադարձ կապի մասին:
Իսկապես Մոսկվան աջակցել է 2009-2010 թթ. հայ-թուրքական հարաբերությունների բարելավման գործընթացին, սակայն կային տարբեր կարծիքներ, թե ինչու նա գնաց այդ քայլին: Հնարավոր է, Մոսկվան ցանկանում էր իրեն ներկայացնել որպես կառուցողական խաղացող: Ավելի ցինիկ տեսակետի համաձայն` Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորման հետևանքով կփչանան Բաքվի և Անկարայի հարաբերությունները, և դա հավելյալ լծակներ կտա Ռուսաստանին Ադրբեջանի վրա ազդելու համար: Հաշվի առնելով Մոսկվայի մտադրությունների հանդեպ սկեպտիցիզմը (Սիրիայի և այլ հարցերում հակասությունների պատճառով)` Անկարան կարող է ավելի կասկածամիտ դառնալ հայ-թուրքական հարաբերությունները կարգավորելու կամ Լեռնային Ղարաբաղի հարցը լուծելու Մոսկվայի նոր փորձերի հանդեպ:
Ռուսաստանը Անկարայում համարվում է որոշիչ դերակատար ղարաբաղյան հակամարտությունում: Ավելին՝ սխալ է դա, թե ճիշտ, բայց Թուրքիայի միջազգային հարաբերությունների փորձագետների մոտ համընդհանուր կարծիք կա, որ Մոսկվան է որոշում Երևանի հարաբերությունները Անկարայի և Բաքվի հետ: Հետևաբար, Անկարան սերտորեն շփվում է Մոսկվայի հետ բազմաթիվ սխեմաներով, որոնք Մոսկվան քննարկում է Երևանի ու Բաքվի հետ իր դիվանագիտական խողովակներով:
Հարց, «Առաջին լրատվական» – Կարելի՞ է արդյոք ակնկալել Թուրքիայի ակտիվությունն ու ներգրավումը Հարավային Կովկասի քաղաքականության մեջ և մասնավորապես՝ ղարաբաղյան գործընթացում, հատկապես Թուրքիայի խորհրդարանական ընտրություններից հետո:
– Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ նոյեմբերի 1-ի ընտրությունները արմատապես չեն տարբերվելու հունիսյան ընտրությունների արդյունքներից: Հետևաբար, կամ կձևավորվի կոալիցիոն կառավարություն, կամ կլինի անորոշ վիճակ` առանց պատասխանատու, լեգիտիմ կառավարության մինչև 2016 թ. և հնարավոր է` նույնիսկ մինչև ավելի ուշ շրջան: «Իսլամական պետության» կողմից անվտանգության սպառնալիքը և Քուրդիստանի բանվորական կուսակցության հետ հակամարտությունը (կամ խաղաղ բանակցությունների վերականգնումը), անշուշտ, առաջնահերթ կլինեն ցանկացած իշխանության համար: Սա Հարավային Կովկասում Թուրքիայի ակտիվությունը զսպող գործոններից մեկն է:
Բայց կա առնվազն երկու պատճառ, որ Թուրքիան կակտիվանա տարածաշրջանում: Առաջինն այն է, որ 2015 թ. ընթացքում Թուրքիայի և Հայաստանի փոխներգործության «տարածությունը» կընդլայնվի:
Մյուս պատճառը գիտակցության բարձրացումն է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև «պատերազմի» վիճակը վտանգներ է ստեղծում ոչ միայն երկու երկրների, այլև Թուրքիայի ու Արևմուտքի տարածաշրջանային դիրքերի համար: Դա, սակայն, չի նշանակում, որ Թուրքիան ամեն ինչ անելու է, որպեսզի իրենից հեռացնի Ադրբեջանին կամ սրի հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ: Թուրքիան առանց այդ էլ բավարար խնդիրներ ունի մյուս հարևանների ու դաշնակիցների հետ: Տվյալ փուլում Անկարային հետաքրքրելու են միայն այն բանաձևերը, որոնք խոստանում են անվերապահ օգուտներ:
