«Մարտին 3 օր անցկացրի Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ «Պատասխանատվություն 2015» համաժողովին, որը Հայ հեղափոխական դաշնակցության հովանավորությամբ անցկացվեց Մանհեթենում։ Վերջին օրվա ավարտին ես միանգամից ակտիվացա և սպառվեցի։ Ոգեշնչված էի արտիստների, ակտիվիստների և մտավորականների կրքից, բայց էմոցիոնալ առումով ճմլվել էի երեք օրերի ընթացքում պատկերված իրողություններից։ Այս մասին The Armenian Weekly-ում գրում է հոդվածագիր Քրիս Բոհջալյանը։
Անհնար էր չխորհել Արևմտյան Հայաստան իմ այցերի և այն ամենի մասին, ինչ տեսել էի այնտեղ։ Վերադարձա Վան, Խարբերդ և Դիարբեքիր։ Վերադարձա Չյունգուշ և Դուդանի ճեղքվածք, Դիգոր։
Դիգորը քարտեզներից շատերի վրա չկա, որոնց մենք՝ հայ ուխտավորներս, հետևում ենք երբեմնի մեր աշխարհ կատարվող ուղևորությունների ընթացքում։
Քաղաքում մոտ 2500 բնակիչ կա, մեծամասամբ քրդեր։ Բայց այն հեռու չէ Անիից։ Այն Հայաստանի սահմանից հեռու է 20 մղոնից ոչ ավելի։ Պարբերականի խմբագիր Նանոր Բարսումյանը եղել է այնտեղ։ Այնտեղ եղել է նաև նրա նախորդը՝ Խաչիկ Մուրադյանը։
1950-ականներն էին, երբ թուրքական փոքր զորակազմ շարժվեց Դիգորից արևմուտք գտնվող քարքաոտ սարահարթ և պայթուցիկներ տեղադրեց միջնադարյան 5 քարե եկեղեցիներում, որոնք ձևավորում են հայկական մեկուսի Խծկոնք վանքը։ Եվ այնուհետև նրանք պայթեցրել են դրանք։ Լսել եմ, որ 5 եկեղեցիներից ամենամեծի՝ Սուրբ Սարգսի մի հպարտ մասը դեռևս կանգուն է։
Բոլորս գիտենք, թե որքան սարսափելիորեն երկար Թուրքիան կշարունակի ժխտել ցեղասպանությունը։ Գիտենք, որ կառավարությունը պաթոլոգիկ է, գիտենք, որ այն մոտենում է օսմանյան ռեժիմի հանցագործությանն արհամարհանքի արժանի, ստալինյան ոճի վճռականությամբ՝ վերագրելու պատմությունը ստերի, աղմուկի և սպառնալիների միջոցով։
Բայց եթե ցանկանում եք ձեր աչքերով տեսնել այն մանրամասները, որոնց դիմել է կառավարությունը՝ անատոլիական հարթավայրերում հայկական ներկայության պատմական իրողություն ժխտելու համար, այցելեք Սուրբ Սարգիս։ Ես անցած ամառ ընտանիքիս հետ ուղևորվել էի այնտեղ։
Սուրբ Սարգիսը գտնելը հեշտ չէ։ Մենք գտանք այն, որովհետև ճանապարհորդում էինք Խաչիկի հետ, որը ծանոթ է Դիգորի քաղաքապետին, որն իր հերթին մեզ գիդ է առաջարկել գյուղից՝ ուղղորդելու մեզ այնտեղ։
Մենք մագլցեցինք անապատանման լեռներով մինչ սարահարթի ծայրը, նայեցինք ներքև, և այնտեղ Սուրբ Սարգիսն է։ Եկեղեցու կենտրոնը և հայկական գմբեթը, չնայած պատերի մեծ անցքերին, վերապրել էր պայթյունը՝ նկարագրում է հոդվածագիրը։
Այնտեղ հասնելով՝ նրան հետաքրքրել է այն հարցը, թե ինչպես են թուրք զինվորներն այնտեղ հասցրել պայթուցիկները՝ պարաններո՞վ, ուսապարկերո՞վ, թե՞ այլ կերպ։
Հոդվածագիրը նշում է, որ եկեղեցիները կառուցվել էին 11-13 դարերում։
Նա այցելել է պատմական Հայաստանի բազմաթիվ հայկական ավերակներ, 30-40 տարբեր վանքեր ու եկեղեցիներ այնպիսի վայրերում, որոնք դժվար է քարտեզի վրա գտնելը։ Որոշ առումներով դա հիշեցնում է այց Շոտլանդիայոմ պահպանված մարոց կամ Հռոմի հնագույն քաղաք։ Այսօր ավերակների զգալի մասն անհետացել է ընդերքում։
Ցանկացած ցեղասպանության վերջին փուլը ժխտումն է՝ գրում է հոդվածագիրը։ «Ահա թե ինչու վանականների արտաքսումից տասնամյակներ անց թուրքերը փորձել են պայթեցնել վայրը, մեկը հավանաբար մի քան տասնյակ եկեղեցիներից, որոնք պետք է պայթեցնեին 1950-ականներին։
Կինս ու ես ենթադրում էինք, որ Սուրբ Սարգսի կանգուն լինելու միակ պատճառն այն է, որ զինվորները փախել են պայթուցիկից, և բավականին աշխատանք է պահանջվել վերադառնալու և գործն ավարտին հասցնելու համար»,- գրում է Քրիս Բոհջալյանը։
Բայց, ինչպես Շեքսպիրն էր ասում, ճշմարտությունը ջրի երես դուրս կգա։
«Պատասխանատություն 2015» համաժողովի ավարտին ես սպառված էին, ես նաև վստահ էի, որ մենք՝ հայերս, հաղթում ենք»,- գրել է նա և հավելել,- «մինչ այդքան շատ նախնիների ձայներ լռեցվել են, նրանց ժառանգները խոսում են ավելի կրքոտ և հզոր, քան երբևէ»։ «Երկար»-ը համապատասխան տերմին է, մեկ դարը երկրաբանական առումով մեկ ակնթարթ է։
Դու կարող ես պայթեցնել վանքը, բայց չես կարող ահաբեկել ճշմարտությունը։
