«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է Հարվարդի համալսարանի շրջանավարտ, Arrow Global Ltd ներդրումային ընկերության (ներդրումներ արտաքին շուկայում) տնօրեն Սամսոն Ավետյանը:
– Պարո’ն Ավետյան, տարիներ շարունակ փորձագետները հայտարարում էին, թե կործանարար է լինելու տնտեսությունը միայն տրանսֆերտների միջոցով զարգացնելու ճանապարհը: Այսօր արդեն այդ մտավախությունն իրականություն է դարձել, քանի որ Ռուսաստանից ստացվող տրանսֆերտները գնալով պակասում են, իսկ մեր տնտեսությունը հայտնվել է ճգնաժամում: Այնուամենայնիվ, չե՞ք կարծում, որ այս ճգնաժամն ինչ-որ առումով կարող է նորի սկիզբ լինել, և ՀՀ իշխանությունները պետք է զարգացման այլ ուղիներ գտնեն և մեր տնտեսությունը միայն ՌԴ-ից եկող տրանսֆերտների հույսով չպահեն: Թեկուզ խոսքը դարձյալ գումարներ ստանալուն վերաբերի, բայց դա էլ դիվերսիֆիկացվի:
– Փոքր երկրները ցանկացած պարագայում տարբեր տիպի՝ գազի, նավթի և այլ ապրանքների կարիք են ունենալու: Փոքր երկրները չունեն ամեն ինչ արտադրելու հնարավորություն, հակառակը՝ շատ մեծ ներմուծում ունեն: Իսկ եթե դու ունես մեծ ներմուծում, ապա պետք է կարողանաս դա ֆինանսավորել: Ֆինանսավորման մի քանի եղանակ կա՝ արտահանումը, տրանսֆերտները և վարկերը: Իսկ երկարաժամկետ ու կայուն գումարի հիմնական աղբյուրը երկրի համար արտադրողականության և արտահանման ապահովումն է: Արտահանման հետ կապված` մենք խնդիրներ ունենք, քանի որ այդ ուղղությամբ քիչ են աշխատել: Ոչ զարգացած փոքր երկիրը չի կարող մրցունակ ապրանքներ արտադրել, որովհետև դեռ չի հասել այդ փուլին: Նման պարագայում երկիրը պետք է ունենա թույլ արժույթ, հատկապես` եթե նավթ, գազ կամ ցորեն չունես: Եթե դու դա չունես, ապա պետք է ստեղծես արտահանում: Արտահանման տեսակետից ոչ մրցունակ երկիրը պետք է մրցակցի գնի վրա: Իսկ գնով մրցակցելու պարագայում ամենակարևոր բաղադրիչը արժույթի գինն է: Ես չեմ կարող ասել` մենք գիտակցո՞ւմ ենք այս հանգամանքը, թե՞ ոչ, բայց հիմա մեր տնտեսությունը կենտրոնացած է միայն ներկրումների վրա: Մինչդեռ պետք է ներկրումից անցնել արտահանման: Գործարարների մեծ մասը դա կարող է անել, պարզապես զուգահեռաբար պետք է իջեցնել ազգային արժույթի գինը, ստեղծել այնպիսի աշխատատեղեր, որոնք ներկրման դաշտում չեն: Պետք է սպառողական տնտեսությունից անցնել արտահանող տնտեսության:
– Անցած տարվա նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին դրամը կտրուկ արժեզրկվելուց հետո հիմա կարծես կայունացել է: Ձեր կարծիքով՝ այս 480 դրամը մեկ դոլարի օբյեկտիվ արժե՞քն է, թե՞ ֆինանսական ոլորտի պատասխանատուներն ինչ-որ կերպ պահում են այդ կուրսը, և դրամը դեռ արժեզրկվելու տեղ ունի:
– Շուկայական գինն այն է, ինչ կա: Եթե մենք չունենայինք շուկայական գին, ապա կունենայինք սև շուկա: Հիմա մենք սև շուկա չունենք, ու դա նշանակում է, որ սա շուկայական գինն է: Բայց հարց է, թե ինչպես է կարգավորվում այդ շուկայական գինը: Եվ ես չեմ բացառում, որ մենք ռեզերվներն ենք օգտագործում, որպեսզի պահենք դրամի այն գինը, որն ունենք այս պահին:
– ՀՀ տնտեսությունը մեծ կախվածություն ունի Ռուսաստանի տնտեսությունից, որը շատ ծանր վիճակում է հայտնվել: Չե՞ք կարծում, որ այսօր արդեն մեր երկիրը պետք է իր առևտրային գործընկերությունը դիվերսիֆիկացնի, որպեսզի ռիսկերն էլ նվազեցնի: Եվ այս ճգնաժամային վիճակը կարող է տնտեսական նոր գործընկերներ գտնելու լավ առիթ հանդիսանալ: Հնարավոր համարո՞ւմ եք, որ Արևմուտքը փորձի օգտվել ստեղծվել իրավիճակից ու մեծացնի տնտեսական ներգրավվածությունը Հայաստանում, գուցե նաև՝ տարածաշրջանում:
– Ռուսաստանի ռուբլին արժեզրկվել է` դրամի համեմատ, դրամն արժևորվել է` եվրոյի համեմատ: Նման պարագայում արտահանողները կասեն, թե որքան դժվար է դեպի Ռուսաստան և Եվրոպա արտահանումը: Ստեղծված իրավիճակի մասին մենք պետք է տարիներ առաջ մտածեինք, երբ դեռ համաշխարհային տնտեսությունը նման անկում չէր ապրում: Շատ ավելի դժվար է բարեփոխումներ իրականացնելը, երբ վիճակը ճգնաժամային է: Բարեփոխումների մասին պետք էր նախապես մտածել և այդ ուղղությամբ աստիճանաբար քայլեր անել: Իսկ այս պահին որևէ քայլ անելը շատ ավելի դժվար կլինի, բայց հիմա էլ է պետք քայլեր անել:
– Հիմա ի՞նչ քայլեր է պետք անել, որպեսզի հնարավորինս չեզոքացվի այս ճգնաժամային վիճակը:
– Ես խորհուրդ կտայի կամաց-կամաց արժեզրկել դրամը, որպեսզի դա չլինի այնպիսի շոկային վիճակ, ինչը տեղի ունեցավ անցած տարվա նոյեմբերին: Եվ մարդիկ, նույն գործարարները կհասկանային, որ ներկրումն արդեն ավելի քիչ շահութաբեր է լինելու, քան արտահանումը, որն արժեզրկված արժույթի պարագայում աստիճանաբար ավելանալու է: Իսկ այն գործազրկությունը, որն առաջանալու է ներկրման նվազումից, աստիճանաբար կարելի է բաշխել դեպի արտահանում, ու այդ պարագայում գործազրկությունը շատ ավելի ցածր կլինի: Բայց եթե սա չարվի, ու մի գեղեցիկ օր դրամը դարձյալ միանգամից 20-30%-ով արժեզրկվի, կստանանք այն նույն իրավիճակը, որում այսօր գտնվում են Հունաստանը, Իսպանիան կամ Պորտուգալիան: Այս երկրները նույնպես ժամանակին բարեփոխումներ չարեցին: Հունաստանի տնտեսությունն այսօր դեպրեսիայի մեջ է, որովհետև այդ բարեփոխումները չէին արվում: Օրինակները շատ-շատ են, շատ երկրներ են ունեցել այս ստանդարտ խնդիրը, սակայն նրանց օրինակից չեն օգտվում:
– Իսկ Ձեր կարծիքով` ինչո՞ւ է արժեզրկվում եվրոն:
– Դա եվրոպական Կենտրոնական բանկի կողմից գիտակցաբար արվող քայլ է, որպեսզի խթանեն արտահանումը, որպեսզի արտահանման ոլորտում աշխատատեղեր ստեղծեն: Այս պահին նույնիսկ այնպիսի զարգացած, շատ մրցունակ երկրներ, ինչպիսիք են Շվեյցարիան, Ճապոնիան և եվրոպական տարածքի այլ երկրներ, աշխատում են թույլ պահել իրենց արժույթը: Իսկ մենք մի երկիր ենք, որի աշխատուժն այնքան էլ կրթված չէ, ունենք շատ խնդիրներ, և մեզ մոտ ազգային արժույթն արժևորվել է: Նման պայմաններում մեզ համար շատ դժվար է զարգացնել արտահանումը: Եթե Եվրոպան ունի արտահանման հսկայական ավելցուկ, մենք ունենք պակասորդ: Այս իրավիճակում մենք դեռ արժևորում ենք մեր արժույթը:
– Փաստորեն, մեր երկրի երկու հիմնական առևտրային գործընկերների՝ Եվրոպայի և Ռուսաստանի արժույթներն արժեզրկվում են: Այս միտումը կարո՞ղ է շատ ավելի վատ վիճակի բերել Հայաստանի տնտեսությունը:
– Իհարկե: Մի պարզ օրինակ ներկայացնեմ` կա երկու արտադրամաս, մեկը՝ Հայաստանում, մյուսը՝ Ռուսաստանում: Երբ արժեզրկվում է ռուբլին, նրանք շատ ավելի հեշտ կարտահանեն դեպի Հայաստան: Այնտեղ կստեղծվեն աշխատատեղեր, ինչը տեղի կունենա մեր աշխատատեղերի հաշվին: Իսկ դա շատ վատ անդրադարձ կունենա Հայաստանի վրա, հատկապես, որ մենք ունենք հսկայական արտաքին պարտքեր, որոնք գոյացել են հենց ներկրման ավելցուկից: