«Առաջին լրատվական»–ի Realpolitik հաղորդաշարի հյուրն է ՀՀ ԳԱԱ արևելագիտության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող Վահրամ Տեր–Մաթևոսյանը:
–Վերջին շրջանում ամենաքննարկվող թեմաներից մեկը Հայոց ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցի առթիվ ընդունված այն հռչակագիրն է, որը նպատակ ուներ մեկտեղել համահայկական պատկերացումները, ձգտումները Ցեղասպանության, պահանջատիրության, փոխհատուցման վերաբերյալ: Այսօր քննարկում է կարծես սկիզբ դրվել հռչակագրի շուրջ: Նախ՝ ինչպե՞ս եք վերաբերվում փաստին և հետո նոր՝ փաստաթղթին:
-Անշուշտ, այս հռչակագիրը հարցեր է առաջացրել որոշ շրջանակներում, որոնց մեջ չափազանցված են տպավորությունները, որոնց մեջ կան իրական մտավախություններ, որոնց պետք է ականջալուր լինել: Սակայն որպես փաստաթուղթ այն կարևոր է, թեև չի էլ հավակնում լինել որպես վերջին խոսք Ցեղասպանության հարցում: Իրոք հռչակագիր է, այսինքն՝ բարձրաձայնում է այն խնդիրները, որոնք առկա են սփյուռքում և Հայաստանում: Անշուշտ, այն մտահոգությունները, որոնք բարձրացված են այդ փաստաթղթում կամ փաստաթղթի շուրջ ՝ունեն գոյության իրավունք, որովհետև շատ հարցեր, որոնք հնչեցին, իրականում անդրադառնում են դրվագային խնդրի, բայց այն ուղերձը, որ պարունակվում է այդ փաստաթղթում՝ շատ տեղին է: Այն է, որ վերջիվերջո ստեղծվում է կամ հավակնում է ստեղծվել մեկ համահայկական ձայնով խոսելու, համազգային մեկ խնդիր բարձրաձայնելու, թե ցեղասպանության հարցում ինչպիսին պետք է լինի մեր համազգային մոտեցումը: Անշուշտ եղան քննադատություններ, հատկապես ՀՀ առաջին նախագահի կողմից, թե այդ հանձնաժողովը նման ձևաչափով, նման ներկայացվածությամբ չուներ այն մանդատը, որպեսզի խոսեր համահայկական մեկ ձայնով: Իրականում, եթե չկա նման համահայկական ձևաչափ, ապա դա չի նշանակում, որ չպետք է փորձել նման ձևաչափ ստեղծել:
–Բայց երկրորդ մտահոգությունը, որը պակաս կարևոր չէ՝ այդ հրամայակական ձևակերպմամբ հանդես գալը պետականազուրկ ազգին, ժողովրդին հատուկ մոտեցում է: Կիսո՞ւմ եք այդ կարծիքը:
–Ես իրականում չեմ կիսում այդ մտահոգությունը: Մենք ունենք ՀՀ, ԼՂՀ և ունենք սփյուռք, որը գերազանցում է ՀՀ-ում և ԼՂՀ-ում առկա քաղաքացիների թիվը մի քանի անգամ: Այսինքն՝ ես փաստաթղթի ձևակերպման այլ տարբերակ չեմ տեսել, որպեսզի ասեմ, որ սա ավելի մոտ կլինի իրականությանը:
–Աշխարհում այդպիսի ժողովուրդներ կան, օրինակ՝ հրեաները, բայց նրանք իրենց ազգի անունից հանդես գալու ողջ իրավունքը կարծես հանձնել են իրենց պետությանը՝ Իսրայելին, և երբեք չեք տեսնի, որ Իսրայելը իր նպատակները հռչակելիս որևէ ձևով կաշկանդված լինի դրսում ապրող հրեաների մոտեցումներով կամ պատկերացումներով:
-Իրավացի եք, որովհետև հրեական օրինակը շատ է բերվում, բայց այնտեղ 10-ամյակներ շարունակ ձևավորված, հղկված համակարգ է, որին ևս բավական շատ քննադատողներ կան, այսինքն՝ հրեաների մեջ էլ կան քննադատություններ, որ այն համակարգը, որը հիմա գործում է, ամենևին էլ ներկայացուցչական չէ: Այստեղ քննադատությունների հարցը ներկայացուցչության հարցն է, թե ովքեր են իրականում բարձրաձայնել այն նպատակները և խնդիրները, որոնք բարձրացված են այդ փաստաթղթում: Մենք չենք ունեցել նման ձևաչափ: Անշուշտ, սա փորձ է, ամենևին էլ վերջին խոսքը չէ այս հարցում: Եթե ստեղծվի այլընտրանքային հռչակագիր կամ ռազմավարություն, ապա դա ևս պետք է ողջունել: Սա ցույց կտա, որ մեր քաղաքական միտքն աշխատում է:
–Մենք մշտապես խոսում ենք, որ Հայաստանը կաշկանդված է սփյուռքի անունից հանդես գալու, սփյուռքի պահանջները միջազգային ամբիոններում բարձրաձայնելու հարցում: Հայաստանը պետք է հավակնի ունենալ սփյուռքի մանդատը և սփյուռքի անունից հանդես գալու նաև այս հարցի շուրջ: Մենք փորձում ենք. 2008-2009 թթ. Սերժ Սարգսյանը համահայկական ուղևորության էր մեկնում՝ ներկայացնելու արձանագրությունները, իր պնդումները: Նա շեշտում էր՝ դուք ազատ եք դեմ արտահայտվելու, մենք Հայաստանի շահն ենք հետապնդում: Դրանից սփյուռքը անակնկալի եկավ և սկսեց մտածել, որ Հայաստանի շահը կարող է տարբեր լինել:
–Ուշ թե շուտ, այսօր թե ապագա տարիների ընթացքում մենք պետք է որոշենք այն մոտեցումները, որոնցով պետք է առաջնորդվենք սփյուռքի հետ շփումներում: Նմանատիպ խնդիրներ ապագայում ավելի շատ են լինելու, նմանատիպ համահայկական բնույթի խոսակցություններն ավելի շատ են դառնալու: Մենք, ուզենք թե չուզենք, պետք է սփյուռքի ասելիքը ինստիտուցիոնալ դարձնենք, դա անխուսափելի է։ Այդ խնդիրն անտեսելը կամ դրան ժամանակ առ ժամանակ անդրադառնալը խնդրի լուծում չէ: Մենք պետք է երեք կարևոր հարց լուծենք՝ ստեղծենք այն խորհրդակցական ձևաչափը, որի շուրջ պետք է լինեն երեք հարցերի քննարկումը՝ հայ-թուրքական հարաբերություններ, ղարաբաղյան խնդիր և սփյուռքի հետ հարաբերությունների խնդիրը: Նմանատիպ ճապաղ ձևակերպումներով մենք երկար ժամանակ չենք կարողանա գոյատևել: Պետք է քաջություն ունենանք գնալու զիջումների այն պահանջների շուրջ, որոնք սփյուռքն է ներկայացնում, սփյուռքի կառույցներն են ներկայացնում:
