«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է ՀՀԳԱԱ պատմության ինստիտուտի տնօրեն ԱշոտՄելքոնյանը։
-Պարոն Մելքոնյան, օրերս ՄԱԿ-ում Սերժ Սարգսյանը հայտարարեց հայ-թուրքական արձանագրությունները «գրողի ծոցն» ուղարկելու մասին: Հայ-թուրքական արձանագրությունների այս գործընթացից Հայաստանը ի՞նչ շահեց, և ընդհակառակը՝ ի՞նչ կորցրեց:
-Հինգ տարի առաջ ԳԱԱ ակադեմիայի սրահում տեղի ունեցավ փակ ժողով, որտեղ ես մնացի մենակ, և «Առավոտ» թերթը գրեց «Մելքոնյանը մնաց մենակ» այդ արձանագրությունների կապակցությամբ: Շատ-շատերը ողջունում էին մեր նոր ուղեգիծը, որի իմաստն այն էր, որ մենք ընդունում ենք թուրքերի մեկնած ձեռքը, սեղմում ենք: Ես ոչ միայն վտանգավոր եմ համարում հայ-թուրքական պատմաբանների հանձնաժողով ստեղծելու տեսանկյունից, այլ նաև ամբողջապես վտանգավոր եմ համարում այդ փաստաթուղթը, որովհետև այն ամբողջապես կազմված է թուրքական կողմի շահերը հաշվի առնելով: Արձանագրություններն իրենց մեջ պարունակում էին հետևյալ կետերը։
Կողմերը ճանաչում են միմյանց միջև գոյություն ունեցող փաստական սահմանը. այսինքն՝ հայկական կողմը՝ որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտ, ճանաչում է Ախուրյան-Արաքսը՝ որպես հուր-հավիտյան հայ-թուրքական սահման: Մի բան, որ միջազգային իրավունքի մեջ այսօր ուժի մեջ է վիլսոնյան գծով նախատեսված սահմանը, որն իր մեջ ներառում է Տրապիզոնը, Բիթլիսը, Էրզրումը և Վանը: Այսինքն՝ մենք դրանից հրաժարվում էինք և փաստական սահմանը՝ սովետաթուրքական փշալարը, ճանաչում էինք որպես հայ-թուրքական սահման:
Երկրորդ՝ կողմերը ճանաչում էին ոչ միայն միմյանց տարածքային ամբողջականությունը, այլ նաև երրորդ կողմի տարածքային ամբողջականությունը: Հարց է ծագում, թե այդ ինչ երրորդ կողմի մասին է խոսքը, խնդիրը թուրքերը հանգեցնում էին Արցախի խնդրին՝ ասելով, որ հայկական կողմը պետք է դուրս գա ԼՂ տարածքից:
Երրորդ՝ պատմաբանների հարցը։
Չորրորդ՝ կողմերը պարտավորվում են միմյանց դեմ թշնամական գործողություններ չկիրառել այս արձանագրությունների ստորագրումից հետո, որը վերցրած էր Բաթումի պայմանագրից, այսինքն՝ մենք այդուհետ նույնիսկ Արևմտյան Հայաստանի մասին խոսելու իրավունք չունեինք, որովհետև թուրքական կողմը դա կդիտարկեր որպես թշնամական գործողություն:
Ահա այս տեսանկյունից այս տարիները մեզ պետք էին, որպեսզի մենք դասեր քաղեինք պատմությունից: Երբ ոմանք ինձ հարցնում էին՝ ինչո՞ւ եք այդքան համառորեն պնդում, որ դրանք վտանգավոր են, ի վերջո, կյանքը ցույց տվեց, որ ճիշտ դուրս եկա, որովհետև պատմությունն էր հուշում ինձ, ես հայ-թուրքական չարաբաստիկ պայմանագրերի տեքստերից կտրած կտորներ էի տեսնում այս արձանագրությունների մեջ, և վեց տարի պահանջվեց, որ մենք վերջապես հասկանանք, որ պետք է նորից վերադառնանք զրոյական վիճակի, և թուրքականկողմի առաջ պահանջ դնենք, որ որպես Հայոց ցեղասպանության արդյունքում տուժած կողմ՝ մենք պետք է հանդես գանք նախապայմաններով, ոչ թե դուք: Տեսեք՝ մեր մեծահոգությունը ինչպես ընկալվեց թուրքերի կողմից: Այդ տեսանկյունից կարծում եմ, որ մենք դասեր քաղեցինք, բայց դրա համար ժամանակ պահանջվեց:
-ՄոտենումէՑեղասպանության 100-րդ տարելիցը: Ի՞նչ միջոցառումներ են նախապատրաստվում, ի՞նչ գրքեր են գրվում, արդյո՞ք մենք հավուր պատշաճի ենք պատրաստվում 100-րդ տարելիցին:
-Ընդհանուր առմամբ՝ որոշակի աշխատանքներ տարվում են, բայց տեսական գաղափարական իմաստով հարցեր կան, որոնք ինձ բացարձակապես չեն բավարարում: Խոսքը մարտավարությունից ռազմավարության անցնելու մասին է գաղափարական հողի վրա: Նկատի ունեմ մեր խնդիրները 100-ամյակի շրջանակներում:
Մենք 1965 թվականից 50 տարի զբաղվեցինք Ցեղասպանության ճանաչման խնդրով, որովհետև թուրքերը մերժողական կեցվածք էին ընդունել, և մեր խնդիրը, կարծես, այդ մերժողականությունը կոտրելն էր, ոչ թե հայկական հողերի պահանջատիրությունը, որը դրվել էր 1965-ին: Այս տեսանկյունից առաջընթաց կա, բայց Հայաստանը պետական քաղաքականության մեջ շարունակում է զգուշավորություն հանդես բերել՝ կարծելով, որ պահանջատիրության հարցի շոշափումը կարող է վտանգել մեր երիտասարդ հանրապետությունը:
Ես ճիշտ հակառակ կարծիքին եմ, որ խոսել Ցեղասպանության մասին, ընդգծել, որ այսօրվա Թուրքիան նույն ցեղասպան երկիրն է, նշանակում է մտածել, հոգ տանել Հայաստանի Հանրապետության անվտանգության մասին և հեռանկարում հասկանալ, որ 1920 թվականի օգոստոսի 10-ին և Վուդրո Վիլսոնի իրավարար վճռով նոյեմբերի 22-ին մեզ տալիս էին մի հայրենիք, որը պիտի Տրապիզոնով ունենար ելք դեպի Սև ծով: Սրանք կենսագործունեության պայմաններ էին, որովհետև մեր էթնոսի տեսակը Ցեղասպանության հետևանքով վտանգված էր, և նրան պետք էր տալ այնպիսի պետականություն, այնպիսի սահմաններ, որոնք կապահովեին նրա հեռանկարը: Իսկ այսօր մենք շարունակում ենք անկլավային վիճակում ապրել, և մեր դժբախտությունների մեծագույն մասն, անկասկած, բաժին է ընկնում այդ աշխարհաքաղաքական իրողություններին: Դա Ադրբեջանին, Թուրքիային հնարավորություն է տալիս մեզ հետ վարվել, ինչպես կամենան, որովհետև մենք աշխարհից կտրված ենք մնում, և այս անկլավային վիճակը մեր ողբերգությունների գլխավոր պատճառներից մեկն է:
-Ապրիլի 24-ին Էրդողանը հրավիրվել է Հայաստան: Բացի Սերժ Սարգսյանից, նաև Շառլ Ազնավուրը նման կոչով հանդես եկավ: Ձեր կարծիքով, այս հրավերը կընդունվի՞:
-Ես կարծում եմ, որ Էրդողանը Գյուլը չէ, նա չի գա: Բայց աշխարհին ցույց տալու համար, որ իրենք հայերի հանդեպ ավելի բարեհաճ են, քան հայերն իրենց նկատմամբ, կանի մի հայտարարություն, և շատ հնարավոր է, երկրորդական կարգի մի պաշտոնյայի՝ ԱԳՆ վարչության պետի կամ փոխնախարարի մակարդակով մեկին գուցե ուղարկեն իբրև «հայերին ցավակցելու, նրանց ցավը կիսելու, ինչպես նաև նշելու համար, որ դա իբր ընդհանուր ողբերգություն է, երբ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ իրենք՝ մահմեդականները, այդ թվում՝ թուրքերը, ևս մեծ կորուստներ են ունեցել:
-Այսօր Հայաստանը ԵՏՄ անդամակցության ճանապարհին է, և շատերը կանխատեսում են, որ հնարավոր է՝ մենք ունենանք պետականության կորստի խնդիր: Դուք տեսնո՞ւմ ենք նման վտանգ, և ինչպե՞ս ենք մենք վերաբերվում մեր պետականությանն ընդհանրապես:
-Ես ենթադրում եմ, որ ԵՏՄ ստեղծողները հեռանկարի իմաստով գուցե նման հեռանկարներ ունեն, որովհետև ուզենք-չուզենք՝ մեր ռազմավարական դաշնակից Ռուսաստանը մնում է կայսրություն և, բնականաբար, հեռանկարում կուզի նման բան տեսնել, և ԽՍՀՄ ուրվականի վերականգնումը կարող է իրենց ծրագրերում լինել: Բայց ես հանգիստ եմ այնքանով, որ համոզված եմ՝ այդ Եվրասիական միությունը իրականության մեջ չի կայացել, և քանի որ դրա հիմքում քաղաքական նկատառումներ կան, որոնք իրական հիմքեր չունեն, դա ձախողվելու է, քանի որ նրա անդամ երկրների մեջ լուրջ տարաձայնություններ կան, այդ թվում՝ Ղազախստան-Ռուսաստան, Բելառուս-Ռուսաստան, Բելառուս-Ղազախստան հարթություններում: Այս պայմաններում կարծել, թե ստեղծվում է մի կառույց, որի պայմաններում մենք կկորցնենք մեր անկախությունը՝ իհարկե ճիշտ չէ: Բայց որ պետք է դրանից նաև զգուշանալ, նաև որոշակի պայմաններ դնել այդ կառույց մտնելուց առաջ, մասնավորապես անկախության հետ կապված՝ դա անպայմանորեն պետք է:
-Այսինքն՝ անդամակցությունից առաջ մենք պե՞տք է պահանջներ դնենք, թե՞ այս միությունն ընդհանրապես չի կայանալու, և պահանջ դնելու իմաստն էլ չկա:
-Ես ենթադրում եմ, որ չի կայանալու, մանավանդ մեր անդամակցությունը չեմ պատկերացնում ընդհանուր սահման չունենալու պարագայում: Անգամ խոսվում է այնպիսի կարևորագույն ատրիբուտների կորստի մասին, ինչպիսին հայկական դրամն է: Մենք գիտենք, որ միջազգային ասպարեզում մեր դրամը չունի այն կշիռը և միջազգային արժույթ չի կարող համարվել, բայց ինձ համար՝ որպես հայ մարդու, դա պետականության կարևորագույն հատկանիշներից մեկն է: Չէի ուզենա, որ հայկական դրամի փոխարեն հայտնվի ռուսական ռուբլին, անգամ ինձ համար անհասկանալի է, թե ինչպես ֆրանսիացին հրաժարվեց ֆրանկից, գերմանացին՝ մարկից, և անցան եվրոյի: Ես դա չէի ուզի, որովհետև դրամն իմ պետության խորհրդանիշներից մեկն է: Միասնական դրամի խնդիրը, միասնական դրոշ ունենալու, էլ չեմ ասում բանակ ունենալու հարցերը պետք է մեր օրակարգից մեկընդմիշտ հանել:
-Հայաստանը զարգացման առումով ո՞ր ուղղությունը պիտի ընտրի: Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ էլ մի մասը հույսը կապում էր Ռուսաստանի, մյուս մասը՝ Անտանտի երկրների հետ: Հետո տեսանք, թե ինչ արեցին ռուսները թուրքերի հետ միասին: Ի՞նչ պետք է անել այս ամենից խուսափելու համար, և ո՞րն է Հայաստանի զարգացման հեռանկարը:
-Ես միանշանակ կարծում եմ, որ ճանապարհն արժանապատվության մեջ է: Ում հետ ուզում ես հարաբերվիր՝ լինի քո ռազմավարական դաշնակիցը կամ դարավոր թշնամին, դու պիտի ներկայանաս որպես միջազգային իրավունքի սուբյեկտ, հավասարը հավասարի հետ, արժանապատվորեն պահես քեզ, չխոնարհվես ոչ մեկի առջև, և դա ակամայից քո հակառակորդներին կստիպի քեզ հետ հաշվի նստել: Այդ իմաստով վստահ եմ, որ արտաքին աշխարհի հետ շփվելու միակ գրավականը պետք է լինի արժանապատվությունը և անկախ պետություն լինելու հանգամանքը: Հայաստանի պետական շահը պետք է վեր լինի ամեն ինչից: Նման քաղաքականության պարագայում, չեզոքության պահպանման, զանազան ռազմաքաղաքական խմբավորուներին միանալու հայկական շահը հաշվառելու տարբերակով մենք անպայմանորեն կշահենք: Այնպես որ, նախապատվությունը այս կամ այն կողմին ի սկզբանե տալն ինձ համար անընդունելի է: Ինձ համար շատ հասկանալի է ՀԱՊԿ անդամ լինելու պարագայում ՆԱՏՕ-ի հետ համագործակցությունը: Ես սա ճիշտ եմ համարում, և՛ Իրաքում, և՛ Աֆղանստանում, և՛ Բալկաններում մեր զինվորները գերմանացիների ու մյուսների կողքին եթե ինչ-որ իրավարար խնդիր են իրականացնում, դա շատ կարևոր է: Մեկը մյուսին չի հակասում:
-Հատկապես որ մենք օգոստոսին տեսանք, որ ՀԱՊԿ-ը փաստացի չի գործում որպես կառույց:
-ՀԱՊԿ-ի կանոնադրության մեջ կա մի կարևորագույն վերապահում, որ եթե ոչ ՀԱՊԿ անդամ երկրի կողմից Հայաստանը ենթարկվի ինտերվենցիայի, մյուս անդամ երկրները պարտավոր են մտնել պատերազմի մեջ, այդ թվում՝ ԱՊՀ երկիր ագրեսորի հարձակման պարագայում: Սա շատ կարևոր է, բայց, ինչպես ինքներդ ասացիք, դա չգործեց օգոստոսին: Մենք պիտի լինենք մեր նպատակների տերն ու հիմնական հույսը դնենք մեզ վրա: Մեծ Բրիտանիայի վարչապետներից Լլոյդ Ջորջն ասում էր. «Մենք օգնում ենք այն ժողովուրդներին, որոնք ուզում են օգնել իրենց»: Այ, եթե մենք օգնում ենք մեզ և տարածաշրջանում ուժ ենք որպես բանակ, մեզ հետ, ուզեն-չուզեն, հաշվի են նստելու: Այն մտայնությունը, թե 1990-ականներին մենք հաղթեցինք Ռուսաստանի օժանդակությամբ՝ անկասկած սխալ մոտեցում է: Մենք հաղթեցինք, և մեզ օտարները օգնեցին նաև այդ պատերազմում, որովհետև մենք գործոն էինք: Օգնում են նրան, ով ուժ է ներկայացնում:
-Հայաստանի նորագույն պատմությունն ինչպե՞ս գրվեց այս տարիներին: Արդյո՞ք մենք ունեցանք օբյեկտիվ պատմություն, որը կարող ենք սերունդներին փոխանցել:
-Քաղաքագիտությունն ու պատմությունը տարբեր բաներ են: Այսօր գրել ներկա ժամանակների կամ վերջին տասնամյակի պատմությունը բավականաչափ դժվար է, քանի որ դա ինչ-որ իմաստով պատմական վերլուծության ենթարկելը բարդ է: Արխիվները դեռ մնում են փակ, կան գործող անձինք, քաղաքական ուժեր, որոնցից յուրաքանչյուրը այս վերջին տասը տարվա պատմությունը յուրովի է ընկալում: Կարծում եմ, որ 100-տոկոսանոց անաչառ պատմություն գրելու համար պիտի ժամանակ անցնի: Բայց որ այսօրվա պատմությունը պետք է գրել, դա ևս անհրաժեշտություն է, բայց պիտի գրել պոզիտիվ շարադրանք դեպքերի արձանագրության տարբերակով՝ վերլուծությունները թողնելով հետագա տասնամյակներին: Պիտի լինի փաստերի արձանագրում, իսկ վերլուծությունները թողնենք ապագային, քանի որ դրա համար պետք է արխիվների վերլուծություն և ժամանակ:
