«Առաջին լրատվականի»-ի զրուցակիցն է երգիչ, կոմպոզիտոր Վահան Արծրունին
– Վահան, երկրում, ըստ էության, մտքերի, հասարակական ձգտումների հեղափոխական վիճակ է ստեղծված: Տեսակետ կա, որ հեղափոխությունը առաջնորդում են մշակույթը, մշակութային գործիչները: 1968-ին Կալիֆոռնիայում տեղի ունեցավ հենց ծաղիկների և սիրո փառատոն, որը որակվեց իսկապես մեծ մշակութային հեղափոխություն: Ըստ էության` ո՞րն է ճիշտ, երբ հեղափոխությունը տեղի ունենա առաջին հերթին` մշակույթո՞ւմ, թե՞ քաղաքականության մեջ:
– Իմ կարծիքով, արվեստն այն ոլորտը չէ, որտեղ պետք է տեղի ունենան հեղափոխական իրադարձություններ: Իրականում արվեստն ընկալում եմ որպես ընթացիկ, ժամանակի մեջ ծավալվող անդադար պրոցես, որի նկատմամբ հանրությունը ժամանակ առ ժամանակ այս կամ այն կերպ իրեն դրսևորում է: Բազմաթիվ օրինակներ կան, որ այսօր ապրող կամ ներկա գործող արվեստագետի ստեղծագործության գիտակցումը և նշանակությունը տրվում է տասնամյակներ կամ հարյուրամյակներ հետո: Այդ գիտակցումը ստեղծում է հեղափոխական վիճակ: Եթե թերթեք համաշխարհային արվեստի պատմությունը, կտեսնեք, որ պրոցեսները, որոնք տեղի են ունենում ե՛ւ կերպարվեստում, ե՛ւ երաժշտության մեջ` որոշակի հեղափոխական տրամաբանության օրենքներին ենթարկված են, որոնք, իհարկե, ժամանակ առ ժամանակ խաչվում են հասարակական իրադարձություններին, և այն կետերում, որտեղ խաչվում են` հանրությունը այս կամ այն կերպ փորձում է իրեն դրսևորել:
– Ուզում եք ասել, որ բնավ պարտադիր չէ՞, որ հեղափոխությունները տեղի ունենան մշակույթում, հետո նոր հասարակական գիտակցության մեջ:
– Ես ընդհանրապես չէի կապի մեկը մյուսի հետ, որովհետև եթե արվեստի պատմությանը հետևենք, օրինակ` ինչ իրադարձության հետ է կապված Կոմիտասի ստեղծագործական ուղին, պարզապես կտեսնենք, որ այն համընկավ պատմական իրադարձության հետ, որը դադարեցրեց Կոմիտասի ստեղծագործությունը, և ասել, որ սա հեղափոխական իրադարձություն է, չեմ կարող, բայց կարող եմ ասել, որ սա աղետալի մշակութային իրադարձություն է, էլ չեմ ասում, որ տեղի ունեցած հեղափոխությունները (սովետական շրջան) որևէ անդրադարձ չունեցան մշակույթի վրա: Չեմ կարծում` մշակութային իրադարձություններն իրենց անդրադարձն ունեցան հանրային հարթության վրա:
– Իսկ, այնուամենայնիվ, արդյոք Դուք զգո՞ւմ եք այդ հեղափոխական տրամադրությունը:
– Ինձ թվում է` մենք այս պահին պատմության մեջ մտնում ենք մի շատ հետաքրքիր շրջան, որի հիմնական ախտորոշումը հասարակական անտարբերությունն է, ոչ միայն մշակույթի, այլ առհասարակ յուրաքանչյուր սոցիալական հասարակական իրադարձությունների նկատմամբ: Մենք կորցրել ենք իրադարձություններին ճիշտ արձագանքելու մեր ռեֆլեքսիան: Տեսեք, Ճապոնիայում տեղի ունեցող աղետալի իրադարձություններին ինչպես է աշխարհն արձագանքում, և մենք ինչպես ենք արձագանքում, բայց սա մի աղետալի վիճակ է, որ մենք ընդամենը 22 տարի առաջ ենք ապրել, այնինչ հիմա դուք որևէ հանրային դրսևորում տեսե՞լ եք ճապոնացիների նկատմամբ:
– Այս տեսակ անտարբերությունն ինչի՞ հետևանք է, շատերն արտագաղթի նոր տեմպերը պայմանավորում են հենց դրանով` անտարբերությամբ:
– Շատ կարևոր հարց է: Եթե մենք մեր դիտարկման դիապազոնը շատ նեղացնենք, փորձենք վերջին երկու տարիների ընթացքում երևույթները դիտարկել, պատասխաններ չենք գտնի, բայց եթե դիտարկենք մեր ազատ, անկախ Հայաստանի վերջին քսան տարիները, կտեսնենք, որ յուրաքանչյուր` ամենամակերեսային վերլուծությունը բերում է հետևյալ մտքին, որ գոյություն ունի որոշակի քաղաքական վեկտոր (միայն մշակութային ոլորտի մասին եմ ասում), որ վերջիվերջո այս ամենը մեզ լիակատար դատարկության, բովանդակության կորստի բերեց, որովհետև արվեստն առաջին հերթին բովանդակություն է, երկրորդ հերթին` ձև: Արդյունքում հանրությունը հասցվեց այն մակարդակի, որ արվեստի մեջ գոյություն չունեն չափանիշներ, և հանրությունը կորցրել է գերակայությունները, նա չգիտի` ինչպես հարաբերվել ստեղծագործության հետ, չգիտի` ինչպես իրեն դրսևորել արվեստի նկատմամբ և վերջիվերջո կորցրել է իր հասարակական ռեֆլեքսիան` ինչպես նա պետք է իրեն դրսևորի մտավորականի նկատմամբ:
– Իսկ գուցե չի էլ ունեցե՞լ:
– Ես հինգ-վեց տարեկան էի, հիշում եմ` մի շաբաթ շարունակ խոսում էին այն մասին, որ Պրոսպկետով անցնելիս էին տեսել Ավետ Տերտերյանին: Այսինքն` գոյություն ուներ արվեստագետի նկատմամբ հստակ վերաբերմունք, որը գիտակցված էր հասարակության կողմից:
– Իսկ չե՞ք նկատել, որ մտավորականն էլ իր անվան հետ խաղաց. նկատի ունեմ ընտրությունից ընտրություն կանգնելով այս կամ այն քաղաքական գործչի կողմը:
– Նախ մտավորականն այն անհատականությունն է, որը ոչ թե կանգնում է, հայտարարում, որ ինքը մտավորական է, այլ որ կրում է մտավորականին հատուկ արժեքներ, և եթե հստակ այս բաժանումն անենք, ապա կտեսնեք, որ այն մարդիկ, որոնց անվանում ենք մտավորական, իրականում մտավորական չեն, իսկ նրանք, ովքեր այսօր պետք է դրա ֆիզիկական կրողը լինեն, բացակայում են: Եթե մենք չունենք արժեքների ֆիզիկական կրող, այդ արժեքները կրողները, էլ ի՞նչ դերի մասին կարող ենք խոսել, երբ նրանք ֆիզիկապես բացակայում են երկրից:
– Վահան, վերջին երկու տարվա ընթացքում 70.000-ից ավել մարդ լքեց երկիրը, ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ նրանք հիմնականում ինտելեկտուալներն են, որոնք չեն կարողանում ռեալիզացնել իրենց այս միջավայրում:
– Անկախության առաջին տարիներին էլ թեև գնացողներ կային, բայց շատերը մնում էին, ասում էին, որ որպես մտավորականներ` պետք է մնան, կարևոր գործ անեն: Նրանք լուրջ արվեստագետներ էին և ամեն ինչին դիմանում էին, և երբ ես տեսնում եմ` գնացողներն այդ բանակից են, հասկանում եմ, որ կորցնում ենք գրիչներին, որովհետև մենք պետք է այստեղ մի պարզ բան հասկանանք, որ նրանց` այստեղից գնալով ոչ միայն իրենց ֆիզիկական ներկայությունն է հեռանում, այլ նաև իրենց ողջ բովանդակային պաշարը, որը ձևավորել են, համապատասխան ստեղծագործական աշխատանք կատարելով` պետք է փոխեին իրականությունը:
– Կարելի է ասել, որ այս դեպքում մշակութային աղետի եզրին կկանգնենք:
– Մենք վաղուց այդ շրջանի մեջ ենք, անդունդի հատակին ենք, հատակը շոշափելի է, և ես տեսնում եմ, որ գնալով պակասում են այն մարդիկ, որոնց ձեռքը կարելի էր սեղմել: Կան նոմինալ արտիստներ, կան նոմինալ կատարողներ, որոնք կգտնեն իրենց հովանավորներին և միշտ կգտնվեն նրանց աչքի առաջ, բայց դրանք բովանդակություն կրողներ չեն, այլ դրանք ֆորմային ներկայացուցիչներ են, իսկ բովանդակայինները ո՞ւր են:
– Հիմա արվեստը ձև է դիտարկվում առանց բովանդակությա՞ն:
– Ես մի խորհուրդ կտայի. եթե տեսնում եք արվեստի մի նմուշ, չեք կարողանում կողմնորոշվել` արվեստի գործ է, թե ոչ, առաջին հարցը, որ ձեզ պետք է տաք` սա բովանդակայի՞ն երևույթ է, թե՞ ոչ: Եթե հասկանաք, որ ռեստորանային երաժշտությունը չի կարող բովանդակություն ունենալ, որովհետև իր ֆունկցիան ժամանց ապահովելն է, ուրեմն բովանդակության մասին խոսք լինել չի կարող:
– Տեսեք, ըստ էության հեռուստաընկերություններն էլ արվեստի քարոչության համար չեն ծառայում, այլ հակաարվեստի, ի՞նչ «մեքենաներ» պետք է աշխատեցնել: Թե՞ սա ծրագրված քաղաքականություն է:
– Ի՞նչ քարոզչական մեքենա պետք է աշխատի, եթե նա ծրագրավորված չէ բովանդակայնացնել արվեստը: Այս վերջին 20 տարիների մշակութային քաղաքականությունն ապացուցում է, որ սա որոշակի պլան է, բայց ես լավատես եմ այս փուլում, մտածում եմ` սա տեղի է ունեցել մշակութային քաղաքականություն չունենալու պատճառով, չնայած իմ մեջ նստած հոռետեսն ինձ հիշեցնում է, որ մշակութային քաղաքականության և ընդհանրապես քաղաքականության բացակայությունը ևս քաղաքականություն է: Ես լավատես եմ, և եթե հրաժարվեմ լավատես լինելուց, ես էլ կսկսեմ ճամպրուկներս հավաքել:
– Մենք ունենք պետություն, որը պետք է ունենա մշակութային քաղաքականություն, մշակույթի նախարարություն: Կարո՞ղ եք նշել մի մշակութային միջոցառում և արդարացնել այսպիսով նրա գոյությունը:
– Ես կարող եմ նշել մի քանի միջոցառումներ, բայց միաժամանակ պետք է հիշեցնեմ, որ մշակույթի նախարարությունն այն հաստատությունը չէ, որ պետք է միջոցառումներ կազմակերպի, այլ այն պետք է դաշտ ստեղծի, որտեղ առաջին հերթին ես` որպես արվեստագետ, պահանջված լինեմ, և երկրորդ` հնարավորություն ունենամ ինձ դրսևորելու որպես արվեստագետ, այսպես ասած` իրականացելու իմ մտահղացումները, ստեղծագործական պլանները, այդ առումով ես ոչ մի բան չեմ կարող ասել: Երբեմն միջոցառումներ են կազմակերպվում, կառավարական համերգներ, որտեղ մեծ գումար է ծախսվում, և հաճախ այդ որակը լինում է, բայց մշակույթի նախարարությունն այն հաստատությունը չէ, որ պետք է միայն միջոցառում անի:
