Այսօր Հայաստանը նշում է Առաջին հանրապետության օրը: Բարեբախտաբար, 1991թ․ հռչակված Հայաստանի երրորդ հանրապետությունն իր տարբերություն 1918 թվականի Առաջին հանրապետության ունեցավ ոչ թե երկու, այլ արդեն իսկ երկու տասնյակից ավելի տարվա կյանք: Խնդիրն այն է, սակայն, որ տարիների, տասնամյակների ընթացքում Հայաստանի վերականգնված անկախության ճակատագիրը ոչ թե զուլալվեց և դարձավ կանխատեսելի, հուսադրող, այլ է՛լ ավելի համակվեց տագնապներով ու մարտահրավերներով:
Հայաստանն այսօր կանգնած է աշխարհաքաղաքական լրջագույն գործընթացների առաջ, և ժամանակի ընթացքում շատ ավելի են հաճախակիանում այն զուգահեռները, որ ներկայիս իրողությունների մասին խոսելիս փորձագետներն ու քաղաքական գործիչները տանում են Առաջին հանրապետության օրերի և ժամանակների հետ: Ինչ-որ պահ հիմնավոր և արդարացի կասկածներ են առաջանում, թե արդյոք արժե՞ համեմատություններ անցկացնել ներկայիս և 1918-1920 թվականների իրողությունների հետ: Չէ՞ որ այդ համեմատությունները որքան որ կարող են միտված լինել Առաջինի սխալներից ուսանելի դասեր քաղելուն, այդքան էլ կարող են ապակողմնորոշիչ դեր կատարել և արհեստական երանգներ մտցնել ներկայիս ժամանակի վերաբերյալ դատողությունների և գնահատականների մեջ, հետևաբար նաև ելքերի որոնման գործընթացում: Ի վերջո, խնդիրը երևի թե պետք է դիտարկել ավելի շատ ոչ թե համեմատությունների տիրույթում՝ Առաջին և Երրորդ հանրապետությունները դիտարկելով որպես իրարից տարբեր և առանձին իրողություններ, այլ պատճառահետևանքային կապի մեջ: Չէ՞ որ տրամաբանությունը հուշում է, որ մեծ հաշվով, Հայաստանի ներկայիս հանրապետությունը Առաջին հանրապետության ծնունդ է: Եթե չլիներ Առաջինը, ո՞վ գիտե՝ ինչ տեսք կարող էր ունենալ Խորհրդային Հայաստանը, ինչն էլ բնականաբար իր ազդեցությունն էր ունենալու ներկայիս Հայաստանի վրա:
Ուրեմն, 1918 թվականի կարճատև պետականությունը, այդուհանդերձ, ապահովեց այն հիմքը, որը հնարավորություն տվեց պահպանել պետականության հնարավորություններն ու հեռանկարները: Առաջին հանրապետությունից մինչև այժմ արձանագրվել են ժամանակային տարբեր փուլեր, վայրիվերումներ, հաջողված տարիներ և կատարյալ տապալումներ, ձեռքբերումներ և անդառնալի կորուստներ: Այդ ամենի հանրագումարն ի՞նչ հետք է թողել հանրային գիտակցության մեջ, ի՞նչ մտածողությամբ հանրային էլիտա է ձևավորվել այդ դժվարին ու բարդ ժամանակային ընթացքում: Այդ տեսանկյունից, երբ դիտարկում ենք ու գնահատում Հայաստանի երրորդ հանրապետությունը, հասկանում ենք, որ Առաջինից Երրորդ հասցրած այդ բարդ ճանապարհը հայ հասարակության մոտ պետականության զգացումը սրելու փոխարեն, ավելի բթացրել է այն, դրա փոխարեն սրելով կենդանական բնազդները, որոնց վրա է ըստ էության կառուցված Հայաստանի ժամանակակից պետականությունը, Երրորդ հանրապետությունը: Դրանում համոզվելու համար բավական է թվարկել Հայաստան պետության ներկայիս կյանքը բնորոշող իրողությունները՝ կեղծվող ընտրություններ, մեծահարուստների կողմից մարդկանց շահագործում, քվոտավորված և կլանային տնտեսություն, պետական բյուջեն մի քանի անգամ գերազանցող իրական ծավալներով ստվերային բյուջե, որի նպատակը ի հեճուկս հասարակության կամքի իշխանության վերարտադրությունն ապահովելն է, իրեն օրենքից վեր դասող և անպատժելիությամբ հղփացած իշխանավորների և նրանց հարազատների ու մերձավորների մի խավ:
Այսպես շարունակելու դեպքում, գուցեև ֆիզիկական իմաստով Երրորդ հանրապետությունը չդադարի գոյություն ունենալուց, բայց իրական անկախության առումով այն կանգնած է իսկապես վճռական ճամփաբաժանի առաջ, և եթե պետականության զգացումը չգերակշռի Երրորդ հանրապետությունում, ապա համակարգային այն արատները, որոնք մարդկանց կենդանական բնազդների վրա խարսխված պետականության հետևանք են, ի վերջո հասցնելու են անկախության դե ֆակտո կորստի՝ Հայաստանը դարձնելով աշխարհաքաղաքական գործընթացների խամաճիկ:
Ուստի, Առաջին հանրապետության մասին բոցաշունչ ճառեր արտասանելու փոխարեն, հաստատ արժե Առաջին հանրապետությունը դարձնել քաղաքական մտքի վերածննդի ելակետ, և այդ մտքով փորձել ապավինելով մտքին, ոչ թե բնազդներին, պտույտ կատարելու փոխարեն, շարժվել առաջ:
