Նոյեմբերի 30-ին Մատենադարանում բացվել է «Կոմիտաս Վարդապետ» ցուցադրությունը` նվիրված մեծ երգահանի ծննդյան 140-ամյակին: Ի դեպ, առաջին անգամ հանրությունը հնարավորություն ունի դիտելու այն ձեռագրերը, որոնք Կոմիտաս վարդապետն ուսումնասիրել է խազերի վերծանման աշխատանքների ընթացքում: Միաժամանակ, հանդիսատեսի դատին հանձնվեց բնագրագետ Գուրգեն Գասպարյանի «Կոմիտաս Վարդապետ, լուսանկարների ալբոմ» գիրքը:
«Առաջին լրատվական»-ը զրուցել է Մատենադարանի փոխտնօրեն, բնագրագետ, Գրականության և արվեստի թանգարանի փոխտնօրեն Գուրգեն Գասպարյանի հետ:
– Պարոն Գասպարյան, Կոմիտասի մասին շուրջ հինգ գրքերի հեղինակ եք: Մեկն էլ լույս տեսավ բոլորովին վերջերս: Ինչո՞ւ Կոմիտաս, ինչո՞վ է պայմանավորված այդ ընտրությունը:
– Ավելի շատ պայմանավորված է աշխատանքի նկատմամբ տածած սիրով: Որպես բնագրագետ` երկու հատոր Րաֆֆու ակադեմիական հրապարակությունից եմ պատրաստել, Հովհաննես Թումանյանից` ևս մեկ հատոր, մոտ 150-180 գիրք եմ հրատարակել: Բացի դրանից, Կոմիտասի ստեղծագործական ժառանգությունից հիմնականում տպագրվել են նրա երգերը, երգերի նոտաները, արվեստի ինստիտուտը 14 հատոր է տպագրել, բայց Կոմիտասի երաժշտագիտական և նրա նամակագրական ժառանգությունը և ընդհանրապես նրա կենսագրությանն առնչվող նյութերն ու փաստաթղթերը մեծամասամբ հրապարակված չեն, և ես որոշեցի դրանք համակարգել, ուսումնասիրել և լույս ընծայել: Իհարկե, Կոմիտասի հանդեպ սերը մեծ նշանակություն ուներ, և այդ սերը գնալով ավելի մեծացավ աշխատանքի ընթացքում: Սա հատուկ եմ շեշտում, քանի որ ընդհանրապես հայ մշակույթի մեջ Կոմիտասի մասին գրված տեքստերը կամ նրա մասին եղած ուսումնասիրությունները կարդալիս մի զարմանալի փաստ ես արձանագրում, որ նրա մասին հազարավոր էջեր են գրվել, բայց Կոմիտասի բուն գրվածքները այդպես էլ մնացել են ստվերում: Ես որոշեցի առաջին երկու հատորները Կոմիտասի ուսումնասիրություններին նվիրել: Կոմիտաս վարդապետը ոչ միայն ստեղծագործում էր, այլ նաև հիմնավորել է իր ամբողջ ստեղծագործությունը: Մենք տեսնում ենք Կոմիտաս գիտնականին, որը ոչ մի նոտա առանց գիտակցելու չի գրել, նա բոլոր նոտաները հիմնավորել է: Երաժշտասերները, հասարակությունը ծանոթ չէին նրա գրած հոդվածներին, ուսումնասիրություններին, որոնք շատ կարևոր են երաժշտության տեսության համար:
– Իսկ արդյո՞ք մեր երաժշտագետներին դա պետք է, արդյո՞ք դրա կարևորությունը գիտակցվում է:
– Սա շատ կարևոր խնդիր է: Երբ Կոմիտասը մտավ երաժշտական աշխարհ, էլի կային հայտնի երաժիշտներ` Կարա Մուրզա, Մակար Եկմալյան. իր ուսումնասիրությունների արդյունքում Կոմիտասը մերժեց ոչ թե Կարա Մուրզայի կամ Եկմալյանի ստեղծագործությունները, այլ այն սկզբունքները, որոնցով նրանք ստեղծագործում են: Օրինակ` Կոմիտաս վարդապետը միակն էր և միակն է մնում, որ քննադատեց Եկմալյանի հայտնի պատարագը, բայց քննադատեց ստեղծագործաբար, ոչ թե ասաց` սա վատ ստեղծագործություն է, այլ` որ սա պրոֆեսիոնալ գրված գործ է, բայց սա հայկական չէ, սա ռուսական եռաձայն երգչախմբի համար գրված ստեղծագործություն է: Սա նշանակում է, որ միայն երաժշտական կրթություն ստանալը ազգայինին հասնելու համար բավարար չէ: Կոմիտասը դա էր ասում, նա ծրագիր ուներ ստեղծելու հայկական կոնսերվատորիա. այստեղ մարդը երաժշտական կրթություն է ստանում, ինչ տարբերություն` Հայաստանո՞ւմ, թե՞ Ֆրանսիայում կստանա, բայց Կոմիտասը ապացուցել է, որ հայկական երաժշտությունը տարբերվում է իր հիմքերով, և նա ուզում էր, որ այդ սկզբունքները ընկնեն այդ կրթության հիմքում, հայ երաժիշտը կրթվի այդ սկզբունքներով և ստեղծագործի: Միայն այդպես կարելի է զարմացնել, ինչպես Կոմիտասը գնաց Եվրոպա, բոլորին զարմացրեց: Պատճառը միայն պրոֆեսիոնալիզմը չէր, այլ նաև այն, որ ցույց տվեց մի բան, որ նրանք չէին տեսել` նոր տիպի երաժշտություն:
– Նրանից հետո կարողացե՞լ ենք աշխարհին զարմացնել:
– Իհարկե, չենք կարողացել: Կոմիտասը մեր արվեստի հանրահռչակման, տարածման համար շատ ավելի մեծ գործ արեց իր գործունեությամբ, որովհետև նրա համար նաև սկզբունքային խնդիր էր. նա գտնում էր, որ մի բան արել է: Պետք է ասել, որ նաև մշակույթ տարածող էր և գտնում էր, որ եթե մի բան արել է, ուրեմն դա պետք է ամբողջ աշխարհին ցույց տա: Ցույց տվեց, և աշխարհն ընդունեց դա: Հայտնի երաժշտագետների կոնֆերանսի ժամանակ (600-ից ավելի երաժշտագետներ և կոմպոզիտորներ էին հավաքվել) Կոմիտասի ելույթները և համույթները դարձան այդ կոնֆերանսի մի մասը, որովհետև 600-ն էլ գնացին Փարիզի հայկական եկեղեցի, որ լսեն պատարագ: Հիմա մեր օրերում նման որևէ փաստ կարո՞ղ եք արձանագրել… չկա նման բան:
– Հնարավո՞ր է, որ մեզանում տաղանդներն են պակասել կամ գրեթե չկան:
– Չեմ կարծում, պարզապես տաղանդին նաև կրթել և զարգացնել է պետք, ուղղակի երևի թե հիմա մեր միջավայրը կրթությունը և պայմանները, մեր կյանքը չեն ստեղծում, որովհետև ես չեմ կարծում, որ մեր երիտասարդների մեջ չկան տաղանդավորներ, միշտ էլ կան ու կլինեն, բայց դրանց մենք պետք է մարդ դարձնենք, ինչպես Մայր Աթոռը պահեց, Կոմիտասին կրթություն տվեց:
– Արդյո՞ք Մայր Աթոռն իր առաջ նման խնդիր է դնում:
– Անշուշտ, ի վիճակի է. եթե չլինեին մեր լուսավորիչ կաթողիկոսները, ինչպես օրինակ` Գևորգ Չորրորդը, որը հիմք դրեց հայ երաժշտության ուսումնասիրմանը, Խրիմյան Հայրիկը և այլն…: Կարծում եմ` հիմա էլ քայլեր արվում են, բայց գուցե ոչ այն մասշտաբով և գուցե ոչ այն գիտակցությամբ, որ այն ժամանակ էր: Եթե հարյուր քահանայի միջից մի Կոմիտաս ծնվի, ուրեմն Ճեմարանն իր առաքելությունը պետք է որ կատարած լինի:
– Այդ զգայուն մարդը` Կոմիտասը, ի՞նչ եք կարծում, մեր իրականության հետ կարո՞ղ էր հաշտվել:
– Շատ դժվար է այդ հարցին պատասխանելը, որովհետև այդ հարցին պատասխանելու համար պետք է նայենք զգայուն մարդկանց, թե վերջում ինչ վիճակի են հասնում, իսկ վարդապետը աքսորից վերադառնալուց հետո ամբողջ մի տարի մենակ մնաց, և նրա հոգեկանը չստեղծագործեց: Իսկ զգայուն մարդը այս իրավիճակներում չի դիմանում:
Գրիգոր Զոհրապն այդ թվերին մի լավ խոսք էր ասում Մեջլիսում` դուք պատերազմից եք խոսում, բայց կա տնտեսական պատերազմ և ամենակարևորը` կա քաղաքակրթությունների պատերազմ: Եթե մենք պարտվենք այդ քաղաքակրթությունների պատերազմում, մենք զենքի պատերազմում պարտված ենք ու պարտված: Կոմիտաս վարդապետը հենց այդ քաղաքակրթությունների պատերազմի հաղթողը եղավ: Նա աշխարհին ցույց տվեց, որ ազգ ենք, ինքնություն ենք, որ հերիք չէ մեր լեզուն ունենք, նաև մեր երաժշտությունն ունենք, որը տարբերվում է բոլորից:
– Իսկ մենք այսօր ՀՀ լեզվի մասին օրենք ենք փոխում, հայ երաժշտությունն ենք նսեմացնում հօգուտ օտարի երաժշտության: Այսպես ո՞ւր ենք գնում:
– Այդ ամենը հենց ձեր հարցի պատասխանն էր, թե մենք ինչքանով ենք պահում այն դիրքերը, որ նվաճեց Կոմիտասը: Ըստ էության, մենք չենք պահում մեր երաժշտությունը: Օրինակ` Կոնսերվատորիայում Կոմիտասին անցնում են որպես պատմական արժեք` փոխանակ նրա սկզբունքները դնեն և այդ ձևով սովորեցնեն: Նույն ռուսական դպրոցի սկզբունքն է: Չեմ ասում` դա վատ դպրոց է, բայց եթե մենք ունենք մերը, ինչի՞ համար պետք է նրանցով առաջնորդվենք: Մեր երաժշտանոցում հայերենը շատ քիչ է հնչում. սրանք փաստեր են, իսկ հետո էլ ասում ենք` ինչու են արևելյան մուղամները գալիս նվաճում մերը, որովհետև մենք մեր ազգային արժեքները թողել ենք:
