Ստամբուլի քաղաքագիտական կենտրոնի ավագ գիտաշխատող Չինգիզ Աքթարը հոդված է հրապարակել Al-Jazeera-ում, որը թարգմանաբար ներկայացնում ենք ստորև.
«Իրականում այն, թե ինչպես կարող են ընդհանուր պատմության կրողներ հանդիսացող հայերն ու թուրքերը երկխոսության և կարեկցանքի միջոցով հասնել 1915թ. Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ մարդկային մեծ տառապանտների ընթացքում տեղի ունեցած իրադարձությունների արդար հիշողությանը, արդեն մանրամասն քննարկվել է իր բոլոր կողմերով: Այս կոնտեքստում Համատեղ պատմական հանձնաժողով ստեղծելու մեր առաջարկը շարունակում է մնալ օրակարգում»:
Սա մեջբերում է Թուրքիայի արտգործնախարարի մամուլի հաղորդագրությունից, որը տարածվել է ԱՄՆ Սենատի Արտաքին հարաբերությունների կոմիտեի կողմից Հայոց ցեղասպանության հարցով վերջերս ընդունված բանաձևից հետո: Ամբողջ հարյուրամյակի ընթացքում ամենաբարձր, որին հասել է թուրքական պետությունը Օսմանյան կայսրության հայ քաղաքացիների բնաջնջումն ընդունելու ուղղությամբ, «արդար հիշողությունն» է և «համատեղ պատմական հանձնաժողովը»: Արդար հիշողությունը էդֆեմիզմ է՝ նշելու համար հայկական որոշ տարածքներում մուսուլմանների սպանությունը հայ վրիժառուների կողմից, մինչ նրանց ժողովուրդը բնաջնջվում էր պետության և նրանց հարևանների կողմից: Իսկ հանձնաժողովը դեմքը փրկելու մի ձև է՝ երկու ցավերի միջև հավասարության նշան դնելու համար:
2009թ. սակայն, հայ-թուրքական արձանագրությունները դիտվեց որպես խիզախ նախագիծ, որը նպատակ ուներ կարգավորել հայ-թուրքական հարաբերությունները: Դա նշանակում էր, որ շուրջ մեկ դարվա ընթացքում առաջին անգամ թուրքական պետությունը այլ մոտեցում է որդեգրում, որը տարբերվում է «ցեղասպանության» մերժման վրա հիմնված հավերժական թշնամանքից: Նոր դարաշրջանում հույսերը շատ մեծ էին: Այնուամենայնիվ, վերջին հաշվով Թուրքիայի համար գերակա էներգետիկ կարիքները և ծայրահեղ ազգանական հռետորաբանությունը ստիպեց այդ պետությանը ընտրել Հայաստանի երդվյալ թշնամուն՝ թրքախոս և նավթով հարուստ Ադրբեջանին, և վերադառնալ իր ավանդական քաղաքականությանը՝ դա նախընտրելով Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումից: Դա հանգեցրեց Թուրքիայի առաջին հայկական քաղաքականության տանջալից փակմանը, նախքան այն կհասցներ բացվել:
Ադրբեջանական գործոնը
Նախքան արձանագրությունները Ադրբեջանը պնդում էր, որպեսզի դրա տեքստում հստակ կերպով ներառվի Ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման հարցը, ինչը տեղի չունեցավ: Հասնելով արձանագրությունների տապալմանը՝ ադրբեջանական գործոնը ակտիվ զարգացում ստացավ Թուրքիայի քաղաքական և հանրային շերտերում: Այժմ դա որոշիչ գործոն է Թուրքիայի հայկական և Հայաստանի քաղաքականության մեջ ընդհանուր առմամբ:
Այսօր 1915թ. իրադարձությունների նկատմամբ Թուրքիայի ավանդական քաղաքականությունը զարգանում է երեք մոդելով: Առաջին, արտասահմանում մերժողական լոբբիի ակտիվիստները և հատկապես ԱՄՆ-ի օրենսդիրների վրա ազդելու նրանց ջանքերը այժմ հովանավորվում են նաև ադրբեջանցիների կողմից: Երկրորդ, առավել նկատելի են դարձել գիտական ծածկով քողարկված մերժողականները, որոնք, փոխարինելով կոշտ մերժողականությանը, նպատակ ունեն հետ համոզել Արևմուտքի գիտական շրջանակներին: Եվ երրորդ, ակնհայտ փորձեր են կատարվում 1915թ. փոխարինել այլ իրադարձություններով: Արևմուտքում Դարդանելի ճակատամարտի հաղթանակը և արևելքում Սարիղամիշի ռազմական ֆիասկոն պաշտոնական հայտարարություններում ներկայացվում են որպես 1915 թ. իրադարձությունների պատմական փոխարինողներ:
Չնայած այս փորձերին՝ Թուրքիան վաղուց պարտվել է ճշմարտության համար մարտում: Իր պատմական հայրենիքում հայ բնակչության ոչնչացումը կատարված փաստ է, ինչ անվանում էլ դրան տաս:
1915թ. ապրիլի 24-ը այն մռայլ օրն էր, երբ Երիտթուրքական կառավարությունը կամ իթթիհադականները սկսեցին իրականացնել Անատոլիայի հայերին բնաջնջելու որոշումը: Նման քայլով նրանք ցանկանում էին ստեղծել միատարր մուսուլման բնակչություն, որը կլիներ «դեռ ստեղծվելիք» թուրք ազգի ողնաշարը: Ուստի, քրիստոնյա բնակչությունն այդտեղ անելիք չուներ՝ չնայած այդ տարածքում իր պատմական ներկայությանը:
1918թ. երիտթուրքերի տապալումից հետո իշխանության եկած օսմանյան կառավարության՝ 1919թ. մայիսին հրապարակված զեկույցում նշվում է, որ սպանված հայերի թիվը 800 հազար է: 1928թ. Թուրքիայի Գլխավոր շտաբի կողմից հրատարակված գրքում Առաջին համաշխարհային պատերազմի կորուստների վերաբերյալ ասվում է. «Բռնի տեղահանությունների հետևանքով սկսված բնաջնջման զոհ է դարձել 800 հազար հայ և 200 հազար հույն»:
Եթե այդ թվին ավելացնենենք 1918թ. Կովկասյան տարածաշրջանում սովի, հիվանդությունների և ջարդերի հետևանքով զոհվածներին, ապա թիվը գերազանգում է մեկ միլիոնը: Իթթիհադականների «զտումներն» ավարտին հասցրին քեմալականները՝ դա տարածելով Անատոլիայից փրկված և Ստամբուլում ապաստան գտածների վրա՝ փակելով նրանց դպրոցներն ու աղոթավայրերը:
Թուրքիայում ամբողջական գիտելիք չկա, թե ինչ է կատարվել իրականում, և ինչ հետևանքներ է ունեցել այդ համազգային աղետը: Հիշողությունը պետության կողմից ջանասիրաբար աղճատվել է և հասցվել նվազագույնի: Համեմատության համար նշենք, որ արտասահմանում ցեղասպանության մասին տպագրվել է ավելի քան 26 հազար հատոր՝ Թուրքիայում տպագրված մոտ 20 անուն հրապարակման դիմաց:
Ոչ ոք ի վիճակի չէ գնահատել Անատոլիայում մարդկային, քաղաքական և տնտեսական հարաբերությունների վրա թողնված հետևանքները այն դեպքում, երբ հայերն այնտեղ վերացվել են: Այնուամենայնիվ, միանգամայն հստակ է, որ այդքան ընդգրկուն բնաջնջումը հսկայական ազդեցություն է ունեցել:
Ժխտողական մոդելը ընդդեմ լիազորությամբ օժտված հասարակության
Այսօր գնալով աճում է ինչպես լավ, այնպես էլ վատ հիշողության գիտակցությունը: Հանրային գործողությունները (որոնք միգուցե այդքան էլ շատ չեն, բայց, բնականաբար, կարևոր են) կառուցվում են բոլոր մակարդակներում: Դրանք հիմնականում հենվում են կամավորական քաղաքացիական նախաձեռնությունների վրա՝ առայժմ առանց իշխանությունների կողմից խոչընդոտների: Այդ աշխատանքները տարվում են 4 հիմնական ոլորտներում՝ ակադեմիական և հրապարակումների, անձնական և հավաքական հիշողության որոնման, հանրային գիտակցության, կրոնական և մշակութային բացահայտումների:
Ակադեմիական ոլորտում հետևելով առաջատար հրատարակիչներին, մի շարք հրատարակչատներ այժմ աշխատանքներ են հրապարակում ցավալի հիշողության, բայց միաժամանակ Օսմանյան կայսրության բազմազգ անցյալի վերաբերյալ:
Անհատական և հավաքական հիշողության որոնումների ասպեկտում շատ մարդիկ հպարտորեն որոնում, հայտնաբերում և վերագտնում են իրենց ընտանիքների ոչ մուսուլմանական ծագումը:
Հանրային գիտակցությունը օր-օրի աճում է: Ոչ մուսուլմանները բառացիորեն բացահայտում են իրենց և «բացահայտվում են» հանրության կողմից: 2010թ. սկսած՝ գնալով ավելի շատ քաղաքներում ոգեկոչում են Ապրիլի 24-ը: Ավելին, հանրայնացվում են դեպքեր, երբ մարդիկ փրկել են իրենց հարևանի կյանքը, իրենց բացահայտում են հայերի սերունդները, որոնք ստիպված են եղել իսլամ ընդունել՝ իրենց կյանքը փրկելու համար:
Կրոնական և մշակութային ոլորտում սկսել են հոգ տանել պահպանված հուշարձանների մնացորդների մասին, Անատոլիայում դարձյալ պատարագներ են մատուցվում:
Հարկ է նշել, որ այս գործընթացի ի հայտ գալը բացառապես արտաքին ազդակի և կառավարության վաղ ռեֆորմիզմի արդյունք չէր: Հասարակությունը դրա համար իրական գին է վճարել, որը խորհրդանշվեց թուրքահայ լրագրող Հրանտ Դինքի սպանությամբ: Հանրության հասունությունը և հնարավորություններով օժտված լինելու հանգամանքը Թուրքիայի բանալին է՝ անցյալի ցավոտ մարտահրավերներին առերեսվելու համար:
Ջինը դուրս է եկել շշից: Թե երբ և ինչպես դա կազդի պետական քաղաքականության վրա, դժվար է կանխատեսել: Բայց քաղաքացիական ակտիվությունը և գիտակցությունը մնում է զուտ մնայուն արժեք նախքան հարաբերությունների ցանկացած տիպի կարգավորում: Չնայած քաղաքացիական ակտիվության ճանապարհը հիմնականում բաց է, «պետական մայրուղին» շատ ավելի սահմանափակված է կառուցվածքային անցակետերով: