Հայաստանը դատարկվում է: Մարդիկ հեռանում են երկրից: Վերջին տարիներին համեմատաբար ավելի շատ են նրանք, ովքեր հեռանում են՝ վաճառելով «ունեցած-չունեցածը»: Գնում են անվերադարձ: Շատացել են ոչ վաղ անցյալի բարձրաստիճան պաշտոնյա, ֆինանսական մեծ կարողությունների տիրապետող հեռացողները, որոնք դեռ երեկ իշխանության մեջ էին կամ նրա կողքին: Ստեղծվել է երկրի անվտանգության առումով ռիսկային իրավիճակ, մինչդեռ իշխող ուժը ներկայացնողները իրականությունը խեղաթյուրելով, բոլորովին այլ հարթություն տեղափոխելով՝ մատնացույց են անում աշխարհի շարժը և փորձում հայաստանյան արտագաղթը ներկայացնել այդ ծիրում:
«Ժողովրդագրական տեսակետից բոլոր երկրների շարժը դիտարկելիս կտեսնեք, որ արտագաղթ ասածը շատ երկրներին է հատուկ, եթե նույնիսկ վերցնենք Մերձբալթյան երկրները, որոնք եվրոպական թեքում ունեն, այնտեղ էլ է արտագաղթը շատ մեծ։ Լեհաստանի պես երկիրը, որը զարգացման շատ լավ ճանապարհ է ընտրել, արտագաղթը էսօր շատ-շատ է, գնում են զարգացած երկրներ՝ Գերմանիա, Անգլիա, Ամերիկա։ Հայաստանում արտագաղթը մի քանի պատճառներով է, կապված է նաև պատերազմի հետ»։ Այդպիսին է ՀՀԿ-ի մեկնաբանությունը հայաստանյան արտագաղթի պատճառների վերաբերյալ:
Բնականաբար, պատերազմի գործոնով պայմանավորված՝ Հայաստանից հեռացողները շատ են: Թերևս ավելի շատ են վերոնշյալ «մի քանի պատճառներով» հեռացողները, որոնք չքննարկենք, բայց նշենք, որ բոլորն պատճառներն էլ սուբյեկտիվ են ու պայմանավորված իշխող ուժի գործողություններով: Քանի որ Հայաստանում «կյանքը» գերկենտրոնացել է մայրաքաղաք Երևանում, հասարակության կողմից խորությամբ չի ընկալվում հեռավոր լեռնային ու սահմանամերձ գյուղական բնակավայրերի իրական վիճակը: Մինչդեռ երկիրը, նրա սահմանները պահողը, նրա անվտանգությունն ապահովողը գյուղն է, հատկապես սահմանամերձ:
Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնում՝ սրտում գտնվող Էջմիածնի տարածաշրջանի Արագած գյուղի մշտական բնակչությունը 4200 է, առկա՝ տվյալ պահին ապրող բնակչությունը՝ 2600: Պաշտոնապես «մշտական» ներկայացվող բնակչության հազիվ 61-62%-ը: Արագածը Երևանից 20 կմ հեռավորության վրա է, և սրան վերաբերող «թվաբանությունից» կարելի է պատկերացում կազմել մայրաքաղաքից հարյուրավոր կմ հեռու գտնվող սահմանամերձ գյուղերի իրական վիճակի մասին: Որքան էլ Ազգային վիճակագրության ծառայությունը իր «սկզբունքայնությամբ» փորձում է ծուռ հայելիներում ներկայացնել բնակչությանը վերաբերող վիճակագրությունը, միևնույն է, սահմանամերձ տարածաշրջաններում արդեն այն վիճակն է, որ կոծկելը պարզապես անհնարին է:
Ներկայացվող աղյուսակում, որ կազմվել է պաշտոնական վիճակագրության հիման վրա, դիտարկել ենք Ադրբեջանին սահմանակից հայաստանյան ընդամենը երեք մարզերի՝ Սյունիքի, Վայոց ձորի և Տավուշի գյուղական բնակչության «շարժը»՝ սկսած 2000թ.-ից:
2000 | 2008 | 2012 | 2014 | 2016 | 2017 | |
ՀՀ մշտական բնակչությունը | 3.803.4 | 3.230.1 | 3. 274.3 | 3.017.1 | 2.998.6 | 2.986.1 |
Երևանի բնակչությունը | 1248.2 | 1107.8 | 1127.3 | 1068.3 | 1073.7 | 1075.8 |
ՀՀ գյուղական բնակչությունը | 1267.7 | 1160.7 | 1178.3 | 1103.0 | 1091.6 | 1084.7 |
Սյունիք | 48.7 | 49.1 | 49.4 | 46.3 | 45.4 | 45.0 |
Սիսիան | 16.6 | 16.6 | 15.1 | 14.9 | 14.8 | |
Գորիս | 21.5 | 21.7 | 20.9 | 20.6 | 20.4 | |
Ղափան | 8.4 | 8.6 | 8.0 | 7.7 | 7.6 | |
Մեղրի | 2.6 | 2.5 | 2.3 | 2.2 | 2.2 | |
Տավուշ | 93.8 | 81.6 | 82.0 | 73.7 | 72.6 | 72.0 |
Իջևան | 28.2 | 28.9 | 27 | 27.0 | 27.1 | |
Նոյեմբերյան | 24.1 | 24.2 | 21.8 | 21.5 | 21.3 | |
Տավուշ | 22.9 | 22.4 | 18.8 | 18.1 | 17.7 | |
Վայոց ձոր | 40.8 | 36.5 | 36.7 | 33.5 | 33.1 | 32.7 |
Եղեգնաձոր | 27.7 | 27.8 | 25.7 | 25.5 | 25.1 | |
Վայք | 8.8 | 8.9 | 7.8 | 7.6 | 7.6 |
Համաձայն աղյուսակի տվյալների՝ բնակչության շարժի հետ կապված իրավիճակը բավականին կտրուկ փոխվում է սկսած 2012թ.-ից: Ահավասիկ. 2012-2017թթ.-ին հանրապետության բնակչության թիվը նվազել է 9%-ով: Ընդհանուր գյուղական բնակչության թիվը նվազել է 4.6%-ով, մինչդեռ Սյունիքի գյուղական բնակչությունը նվազել է 9%-ով, Տավուշինը՝ գրեթե 13%-ով, Վայց ձորինը՝ գրեթե 11%-ով:
Վերջին 5 տարիների ընթացքում (2012-2016թթ. դեկտեմբերի 31) միայն Սիսիանի տարածաշրջանի գյուղերից հեռացել է ավելի քան 1800 մարդ, նույնն է թե՝ տարածաշրջանում երկու գյուղ դատարկվել է: Գորիսում գյուղական բնակչության թիվը նվազել է 1300 մարդով: Դարձյալ՝ երկու գյուղ: Կապանի գյուղերից հեռացել է 1000 մարդ: Մեղրիի գյուղական բնակչությունը նվազել է 12%-ով կամ 300 մարդով: Այս շրջանում կա 11 գյուղ՝ 2500 ընդհանուր բնակչությամբ: Միջին հաշվով մեկ գյուղի բնակչությունը կազմում է շուրջ 220 մարդ: Համաձայն պաշտոնական տվյալների՝ 4-5 տարում 300-ը հեռացել են:
Տավուշի մարզի Տավուշի տարածաշրջանում գյուղական բնակչությունը նվազել է ավելի քան 21%-ով, Նոյեմբերյանի տարածաշրջանում՝ 12%-ով: Վայքում՝ 15%-ով: Տավուշի մարզի Տավուշի տարածաշրջանում կա 17 գյուղական բնակավայր՝ 22.4 ընդհանուր բնակչությամբ: Միջին հաշվով 1300 բնակիչ՝ մեկ գյուղում: Վերջին տարիներին այստեղից 4700 գյուղացի է հեռացել, որ հավասար է երեքուկես գյուղի դատարկվելու:
Սակայն ներկայացվողը, որ, ինչպես նշվեց, պաշտոնական վիճակագրություն է, «ծուռ» թվաբանություն է: Իրական վիճակը բոլորովին էլ դա չէ, քանի որ աղյուսակում բերված թվերը, ինչպես արդեն նշվեց, վերաբերում են գրանցված բնակչությանը: Մինչդեռ այդ տարածաշրջաններում առկա, իրականում ապրող բնակչության թիվը բոլորովին այլ է ու շատ ավելի «վտանգավոր»:
2011թ.-ին մարդահամարի տվյալներով՝ Սյունիքի մարզի գյուղական առկա բնակչությունը կազմել է 39269 մարդ, Տավուշինը՝ 66360 մարդ, Վայոց ձորինը՝ 30825 մարդ: Փաստորեն 2012թ.-ին Սյունիքի մշտական-գրանցված բնակչությունը ցույց է տրվում 49.4 հազար, մինչդեռ ապրող բնակչության թիվը կազմում է ավելի քան 10 հազարով պակաս՝ 39.26 հազար: Ավելի վատ է պատկերը Տավուշի և Վայոց ձորի դեպքում: Տավուշում ցույց տրվող և իրականում ապրող թվերի տարբերությունը 2012թ. կազմում էր ավելի քան 16 հազար մարդ, Վայոց ձորում՝ 6 հազար: Այս պարագայում, եթե իրավիճակին նայում ենք ռեալ ապրողների և ոչ թե գրանցվածների տեսանկյունից, ապա ստացվում է, որ 2012-2016թթ.-ներին հեռացածներից հետո այս տարածաշրջաններում ստացվում է հետևյալ պատկերը. Սյունիքում 2017թ. հունվարի 1-ի տվյալներով՝ փաստացի 34.800 գյուղական բնակչություն կար, Վայոց ձորում՝ 26.8 հազար, Տավուշում՝ 56 հազար:
Վերոնշյալ երեք մարզերի գյուղական բնակչությունը կազմում է հանրապետության ընդհանուր բնակչության 5.5%-ից պակաս, մինչդեռ միայն 2015-2016թթ. այս մարզերի գյուղական բնակավայրերից հեռացել է արտագաղթող ընդհանուր բնակչության ավելի քան 11%-ը: Նշենք, որ վերջին թվերը վերաբերում են 2017թ. հունվարի 1-ին, և վերջին 15 ամիսների ցուցանիշները ներառված չեն հաշվարկներում:
Համայնքների խոշորացումը, վերջին քաղաքական զարգացումները էլ ավելի են արագացնելու մարդկանց՝ այս բնակավայրերից հեռանալը, ինչն էլ լրացուցիչ խթան կլինի, որ 2040թ.-ին այս մարզերի գյուղերի տարածքներից շատերը լիովին դատարկվեն, որոշներում էլ սահմանը պահող զինվորական փոքր գումարտակներ կունենանք և ոչ ավելին: Սա իմ տեսակետը չէ: Այդ տեսակետը հայտնել է փոխվարչապետ Արմեն Գևորգյանը դեռ տարիներ առաջ, երբ արված դիտողությանը, թե՝ սահմանամերձ, սահմանը պահող գյուղերը դատարկվում են, կառավարությունն էլ միջոցներ չի ձեռնարկում, վերջինս պատասխանեց. «Նախ՝ գյուղացին չի, այլ զինվորն է պահում սահմանը, և երկրորդ՝ ինչ միլիոնավոր դոլարներ դնենք 10-20 տուն ունեցող գյուղը պահելու համար, դրանից բազմապատիկ պակասը կդնենք, մի փոքր ջոկատ կպահենք, և հարցերը կլուծվեն»:
Միանշանակ է, որ դա Արմեն Գևորգյանի անձնական տեսակետը չէ, դա իրականացվող քաղաքականությունն է, որի համար երկիրը շատ թանկ է վճարելու: