Ռուսաստանի խորհրդային ֆեդերատիվ սոցիալիստական հանրապետության (ՌԽՖՍՀ) կառավարության և Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարության միջև 1921 թվականի մարտի 16-ին կնքվեց պայմանագիր, որը դարձավ ռուս-թուրքական երկրորդ կոնֆերանսի հիմնական արդյունքը: Սույն պայմանագրով Ռուսաստանը ճանաչում է Թուրքիայի ինքնիշխանությունը Ազգային մեծ ուխտի՝ թուրքական ճանաչած բոլոր տարածքների նկատմամբ։ Թուրքիան իր հերթին հրաժարվում էր Բաթումից` փոխարենը ստանալով Սուրմալուի գավառը։
Տխրահռչակ այս պայմանագիրը, ըստ էության, հակահայկական է և նպաստել է տարածաշրջանային ստատուս-քվոյի հաստատմանը, որն ուղղակիորեն հարվածում է Հայաստանի կենսական շահերին: Պայմանագրի համաձայն` Թուրքիային էին անցնում ոչ միայն ամբողջ Կարսի մարզը, այլև Սուրմալուի գավառը, որը երբեք չէր եղել Թուրքիայի կազմում։ Սակայն թուրքական պատվիրակությունը չի բավարարվում այդքանով և պահանջում է, որպեսզի Նախիջևանի մարզը չմնա Հայաստանի կազմում, այլ դրվի Ադրբեջանի հովանավորության տակ, վերջինս էլ պետք է պարտավորվեր ապագայում չզիջել այդ հովանավորությունը մի երրորդ պետության, այսինքն՝ Հայաստանին։
ՌՍՖՍՀ-Թուրքիա «ընկերության և եղբայրության պայմանագիրը», ինչպես նշված է պայմանագրի նախաբանում, բացահայտում է Անկարայի և Մոսկվայի ռազմավարական գործընկերությունը և նրանց հակահայկական քաղաքականության էությունը:
Մոսկվայի պայմանագրի՝ Հայաստանին վերաբերող մասը միջազգային իրավունքի խախտում է, քանի որ «պայմանագրերը կարող են վերաբերել միայն պայմանագիրը ստորագրող կողմերին և որևէ պարտավորություն կամ իրավունք չեն ստեղծում պայմանագրին մաս չկազմող երրորդ կողմի համար՝ առանց վերջինիս համաձայնության»: Այս հիմնադրույթն ամրագրված է Պայմանագրային իրավունքի մասին Վիեննայի կոնվենցիայի 34-րդ հոդվածում՝ A treaty does not create either obligations or rights for a third State without its consent:
1921թ-ի Մոսկվայի՝ մարտի 16-ի պայմանագիրը գործում է մինչև հիմա: Մոսկվան և Անկարան ոչ միայն մտադիր չեն հրաժարվել այդ պայմանագրից, այլ իրենց այսօրվա սերտ համագործակցությամբ ավելի են զարգացնում 20-րդ դարասկզբին հաստատված ստատուս-քվոն: Ավելին` 2016թ-ի ապրիլին մենք, ըստ էության, ականատես դարձանք ռուս-թուրքական հակահայկական «եղբայրության» նոր դրսևորման: Հենց այդ հիմքով Ադրբեջանը սանձազերծեց Քառօրյա պատերազմը: Ռուս-թուրքական «մեղրամսի» «դառը պտուղները» Հայաստանը կարող է կրկին ճաշակել. բարեբախտությունն այն է, որ Հայաստանը հիմա միջազգային իրավունքի լիակատար սուբյեկտ է և ունի ռեսուրսներ նոր հնարավոր դավադրությունները կանխելու համար:
Հայաստանի և հայ ժողովրդի հանդեպ, իհարկե, կատարվել է ոտնձգություն, սակայն իրական քաղաքականության ռեժիմում անկարելի է պատկերացնել, որ Հայաստանը կարող է ազդել Մոսկվայի և Անկարայի քաղաքականության վրա: Մյուս կողմից` պատմությունը չի կարող փաստարկ լինել քաղաքականության մեջ, իսկ 1921թ. մարտի 16-ի ռուս-թուրքական պայմանագրի Հայաստանին վերաբերող կետերի չեղարկումը, ըստ էության, ենթադրում է պահանջատիրության և Հայ դատի բարձրացում պետական քաղաքականության մակարդակի, ինչը միջազգային իրավունքի տեսակետից ենթադրում է, թե Հայաստանը հայտնվում է պատերազմական իրավիճակում։ Ինքնին հասկանալի է, որ Հայաստանի ոչ մի իշխանություն չի գնա նման արկածախնդրության:
Հայաստանը, անշուշտ, պետք է դասեր քաղի պատմությունից, որը, առաջին հերթին, հուշում է վարել դիվերսիֆիկացված արտաքին քաղաքականություն` երկրի անվտանգությունը երաշխավորված դարձնելու, ռուս-թուրքական հարաբերություններում մանրադրամի չվերածվելու նպատակով:
