1988-ի համազգային շարժումը երկու բաղադրիչ ուներ` քաղաքական և ռազմական: Իհարկե, շարժման առաջին ամիսներին քչերի մտքովդ կանցներ, որ հայ ժողովրդի խաղաղ պայքարը հանդիպելու է Մոսկվայի և Բաքվի դիմադրությանն, ագրեսիվ քաղաքականությանն, ինչն ի վերջո 1989-ի վերջից հայ-ադրբեջանական սահմանին հանգեցնելու է լոկալ մարտերի` 1992-ին վերածվելով լայնածավալ պատերազմի:
Ինքնապաշտպանության ջոկատներն առաջանում էին ինքաբուխ` հենց Ազատության հրապարակում, իրավիճակի թելադրանքից ելնելով: Հատկապես 1990-ի հունվարից 19-ի Երասխի մարտից հետո ինքնապաշտպանության ջոկատները դրվեցին ինստիտուցիոնալ կառավարման ներքո: Բաղրամյան փողոցին սկզբնամասում տեղակայված ՀՀՇ գրասենյակում Վազգեն Սարգսյանի ղեկավարությամբ գործում էր շտաբ, որը կորդինացում էր ինքնապաշտպանական ջոկատների գործունեությունը:
Հաղթական պատերազմի ավարտից հետո` 1994-ին, այդ ջոկատների բազայի վրա ձևավորվեց ԵԿՄ-ն: Երկրապահությունը շատ մեծ դեր է խաղացել 88-ի շարժման, Երրորդ հանրապետության պատմության մեջ: Չլիներ Ազատության հրապարակի հզոր էներգետիկան` թերևս ականատես չլինեինք այն սխրագործություններին, խիզախության հարյուրավոր, հազարավոր դրվագներին, որոնցով այնքան հարուստ է արցախյան գոյամարտը: Մյուս կողմից` հենց առյուծասիրտ քաջերն ամուր պահեցին շարժման առաջնագիծը, հնարավոր դարձրեցին Երրորդ հանրապետության ստեղծումը, Արցախի ազատագրումը: Ընդ որում, երկրապահությունը հաղթեց անհավասար պատերազմում, որովհետև ադրբեջանական գրոհայինների թիկունքում շատ հաճախ սովետական, հետո` ռուսական կանոնավոր բանակն էր:
Հայաստանի կանոնավոր բանակը ձևավորվեց երկրապահության ոգու և պրոֆեսիոնալ զինվորականության մասնագիտական ներուժի ներդաշնակության շնորհիվ: Հազարավոր հայորդիներ նահատակվեցին վասն հայրենյաց, հանուն Հայաստանի ու Արցախի ազատության: Հազարավոր մայրեր ու ջահել հարսներ դարձան սևազգեստ, բյուրավոր մանուկներ միայն նկարներով ճանաչեցին իրենց հերոս հայրերին: Քանի-քանի գարուններ զոհաբերվեցին հայրենյաց ազատության զոհասեղանին, քանի աղջիկներ այդպես էլ կարոտ մնացածին Մռավի լանջերին նահատակված իրենց սիրելիների առաջին համբյուրներին:
…Այսօր մեռելոց է, հազարավոր մարդիկ սրտի կսկիծով, բայց արժանապատիվ երթով կգնան գերեզմաններ` հարգանքի տուրք մատուցելու քաջերի հիշատակին, որոնք Եռաբլուրի բարձունքում խորհրդանշում են Հայաստանի անկախությունը, փարոսի պես լուսավորելով մեր անսասան երթը: Խոնարհում նրանց պայծառ հիշատակի առջև:
