ԽՍՀՄ-ի դիսիդենտական շարժման մեջ հայերն առանցքային դերակատարություն են ունեցել: Պարույր Հայրիկյանի, Ազատ Արշակյանի, Աշոտ Նավասարդյանի, Ստեփան Զատիկյանի, Ռաֆայել Պապյանի, Հայկազ Խաչատրյանի, մյուսների անունները հայտնի են նախկին խորհրդային դիսիդենտական շրջանակներում: 1968-ին ստեղծված Ազգային միացյալ կուսակցությունն ընդհատակյա ամենալուրջ կազմակերպություններից մեկն էր ԽՍՀՄ-ում, Հայրիկյանը 1973-ին շրջանառու է դարձրել մի ծրագիր, որը ենթադրում էր Հայաստանի անկախություն` ինքնորոշման ճանապարհով:
Համազգային պայքարի մեկնարկից օրեր անց` 1988-ի մարտի 12-ին, Պարույր Հայրիկյանը Մոսկվայում ձերբակալվեց, հունիսին արտաքսեց Եթովպիա, այնտեղից էլ տեղափոխվեց ԱՄՆ, որտեղից Հայաստան վերադարձավ միայն 1990-ի նոյեմբերին:
Սակայն եթե նույնիսկ Հայրիկյանը հայրենիքում լիներ, գրեթե բացառված է, որ նա ստանձներ համազգային շարժման առաջնորդությունը, որովհետև Հայաստանում մնացած նրա կողմնսկիցներն, որոնց թվում` լուսահոգի Մովսես Գորգիսյանը, ով վառ անհատականություն էր, շարժման հարթակում եղանակ չէին ստեղծում: Այլախոհական շարժումը, որ կենսունակ էր գտնվել կայսրության դեմ պայքարում, ըստ էության` անպատրաստ էր աշխատել հրապարակային դաշտում, հարյուր հազարավոր մարդկանց հետ:
Մյուս կողմից` չմոռանանք, որ 1988թ-ի փետրվար-մարտ ամիսներին մենք գործ ունեինք սովետական Հայաստանի հասարակության հետ, որը քաղաքական իմացության իր մակարդակով, նույնիսկ հոգեբանորեն պատրաստ չէր անկախության գաղափարին: Շարժման առաջին ամիսներին անկախության գաղափարն օբյեկտիվորեն նույնիսկ կարող էր պառակտել մեր հասարակությանը, որովհետև կոմունիստական յոթանասունամյա տիրապետությունից հետո համազգային շարժման կոնսոլիդացնող գաղափարը չէր կարող լինել անկախության պահանջը:
Մի հանգամանք էլ կա, որի մասին չենք կարող չխոսել: Բանն այն է, որ նույնիսկ այսօր մեր հասարակության զգալի հատվածը անկախության համար պայքարը նույնացնում է հակառուսականության հետ: Այդ առանցքով մեր հասարակությունը չի կարող կոնսոլիդացվել անգամ այսօր, առավել ևս` չէր կարող կոնսոլիդացվել 1988-ին: Համազգային շարժումը զարգանում էր խորհրդային ժողովրդավարացման հոսանքի համատեքստում և ՀՀՇ-ի օրակարգում անկախության գաղափարը հաստատուն տեղ գտավ այն բանից հետո, երբ ելցինյան Ռուսաստանի ու գորբաչովյան ԽՍՀՄ-ի հակադրությունը հրապարակ էր բերել Ռուսաստանի սուբեկտության ձեռքբերման անհրաժեշտությունը:
Այս օբյեկտիվ գործոններին գումարվում է նաև Պարույր Հայրիկյանի գործոնը, ում հակասական վարքագիծը ԱԻՄ-ի շուրջ ոչ թե կոնսոլիդացնում էր մարդկանց, այլ նրանց վանում էր անկախության դրոշակակիր կազմակերպությունից:
