Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վլադիմիր Պուտինը սեպտեմբերի 28-ին Անկարայում հանդիպել է իր թուրք գործընկերոջ՝ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի հետ: Ըստ պաշտոնական տեղեկատվության՝ երկու երկրների ղեկավարները քննարկել են հարցերի լայն շրջանակ՝ ներառյալ Սիրիայի հակամարտության կարգավորման, Քրդստանի և երկկողմ հարաբերություններին վերաբերող հարցերը: Նույն օրը, զարմանալի զուգադիպությամբ, Թուրքիայի պաշտպանության նախարար Նուրեթին Ջանըքլին, որը մեկնել էր Բաքու մասնակցելու ադրբեջանական և թուրքական ռազմաօդային ուժերի «TurAz Qartalı – 2017» համատեղ զորավարժությունների փակման արարողությանը, հայտարարություն է արել Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի մասին՝ ասելով, թե «Ադրբեջանի մաս կազմող Ղարաբաղի ազատագրումը շատ կարևոր է»: «Արմենպրեսի» խնդրանքով Ջանըքլիի հայտարարությանն անդրադարձել է ՀՀ արտաքին գործերի նախարարի տեղակալ Շավարշ Քոչարյանը՝ հայտարարելով, որ Թուրքիան պետք է հեռու մնա Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցի հանգուցալուծման գործընթացից:
Ի՞նչ ուղերձ է պարունակում թուրք նախարարի այս հայտարարությունը և որքանո՞վ է այն կապված Անկարայում Թուրքիայի և Ռուսաստանի նախագահների բանակցությունների հետ: Թեմայի շուրջ «Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է Կովկասի հարցերի փորձագետ, քաղաքագետ Անդրեյ Էպիֆանցևը:
– Ի՞նչ եք կարծում, ո՞րն էր այս հանդիպման գլխավոր նպատակը և ի՞նչ հարցեր են Թուրքիայի և Ռուսաստանի նախագահները փորձել լուծել Անկարայում տեղի ունեցած հանդիպման ընթացքում:
– Քննարկված կոնկրետ հարցերն, իհարկե, ուրվագծվել են, և կարող եմ ասել, որ Ռուսաստանն ու Թուրքիան իսկապես ուզում են լավ հարաբերություններ ունենալ, դրա կարիքն ունեն: Դա աշխարհաքաղաքական խնդիր է: Այսօր ստեղծվել է մի իրավիճակ, երբ Թուրքիան և Ռուսաստանը, ելնելով աշխարհաքաղաքական պատճառներից, հետաքրքիր են միմյանց, որովհետև և՛ Թուրքիան, և՛ Ռուսաստանը չեն կարողանում հարաբերություններ կառուցել արևմտյան աշխարհի հետ: Կոնֆլիկտը Արևմուտքի հետ սրվել է վերջին տարիներին, և այս իրավիճակում երկու կողմերն էլ կարող են ամրապնդել իրենց դիրքերը՝ ձևավորելով ինչ-որ ընդհանուր դիրքորոշում և աջակցելով միմյանց այդ հիմքի վրա: Ուստի փոխադարձ օգնությունն, իհարկե, շահավետ է մեզ համար: Դա խաչվում է տարածաշրջանային որոշակի կոնֆլիկտների հետ, որոնց շուրջ մենք կարող ենք կա՛մ իրար դեմ հանդես գալ՝ դրանով ուժեղացնելով Արևմուտքին և թուլացնելով մեզ, կա՛մ էլ գտնել ընդհանուր պլատֆորմ և դրանով ուժեղացնել միմյանց: Այդ հանգամանքն ակնհայտ է, օրինակ, սիրիական հակամարտության պարագայում, որի շուրջ Անկարան և Մոսկվան մի քանի տարի պայքարում էին միմյանց դեմ, և հիմա մենք կարողացանք գտնել ընդհանուր մի ուղի, որը երկու երկրների համար էլ շահավետ է:
Ես նույնիսկ չեմ խոսում տնտեսական հարցերի մասին, թե որքան հետաքրքիր է Թուրքիայի հետ համագործակցությունը տնտեսական օգուտների տեսանկյունից: Մեծ արժեք ունի նույն «թուրքական հոսքը», որը երկար ժամանակ չէինք կարողանում կառուցել: Հետևաբար պատճառն այն է, որ Թուրքիան և Ռուսաստանը ներկայիս փուլում միմյանց կարիքն ունեն:
Թուրքիայի հետ կան որոշակի հարցեր, որոնց շուրջ Ռուսաստանի մոտեցումները գուցե ամբողջությամբ չեն համընկնում Հայաստանի դիրքորոշման հետ, որովհետև Թուրքիան, այնուամենայնիվ, պատմական թշնամի և հակառակորդ է Հայաստանի համար: Այդուհանդերձ, Ռուսաստանում մենք մի փոքր այլ կերպ ենք ընկալում Թուրքիային: Ես հասկանում եմ, որ Հայաստանի շահերից կբխեր այն, եթե մենք Թուրքիային նայեինք Հայաստանի, հայերի աչքերով, բայց մենք նայում ենք Թուրքիային՝ որպես պատմական հակառակորդի և մրցակցի: Մենք շատ ենք պատերազմել թուրքերի հետ, երկար ժամանակ դժգոհում էինք նրանցից, տարածքային պահանջներ էինք ներկայացնում, ինչպես օրինակ եղավ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, բայց եղել են նաև շրջաններ, երբ Ռուսաստանի և Թուրքիայի շահերը համընկել են, և երկու երկրները կռվել են նույն կողմից՝ ընդհանուր թշնամիների դեմ, ինչպես եղավ 19-րդ դարում: Եվ այսօր մենք տեսնում ենք, որ սկսվել է մի շրջան, երբ Ռուսաստանն ու Թուրքիան տեսականորեն կարող են միասնաբար հանդես գալ որոշ հարցերի շուրջ: Կարծում եմ, որ ընդհանուր առմամբ Պուտինը խոսել է դրա մասին Էրդողանի հետ:
– Հետաքրքիր է, որ Ռուսաստանի և Թուրքիայի շահերն այսօր շատ հարցերում համընկնում են՝ չնայած պատմական բարդ հարաբերություններին և 2015 թ. հարաբերությունների ծայրաստիճան սրմանը: Երկու երկրներից յուրաքանչյուրը, կարծես, իր խաղն է խաղում: Օրինակ, Ռուսաստանը փորձում է «պոկել» Թուրքիային Արևմուտքից, իսկ Թուրքիան փորձում է Ռուսաստանի հարաբերությունների միջոցով շանտաժի ենթարկել Արևմուտքին, հավասարակշռել իր արտաքին քաղաքականությունը: Տեսնո՞ւմ եք արդյոք նման միտում:
– Իհարկե, անշուշտ, դա ակնհայտ է: Ոչ ոք չի ասում, որ մենք հար ու հավիտյան դառնալու ենք բարեկամներ, դաշնակիցներ: Սա քաղաքականություն է, սրանք ժամանակավոր դաշինքներ են, որոնք միշտ էլ լինում են, և դա միանգամայն բնական է: Կայսերական ժամանակներում նման դիմելաձև կար. օրինակ, Նիկոլայ Երկրորդը, Վիլհելմ կայսերը դիմելիս, նրան անվանում էր «եղբայր», բայց դա չէր խանգարում ռուսաց ցարին, որպեսզի դրանից հետո պատերազմ սկսի նրա դեմ: Ուստի պարզ է, որ նույն Թուրքիան ուզում է ամրապնդել իր դիրքերը Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում՝ ճնշում գործադրելով Արևմուտքի վրա: Նույնն անում Ռուսաստանը: «Թուրքական հոսքը» և դրա երկու ճյուղերը ռուսական քաղաքականության մի մասն են: Իհարկե, երկու կողմերն էլ, բնականաբար, ունեն իրենց պատճառները, բայց առայժմ այնպիսի վիճակ է ստեղծվել, որ մեզ համար ավելի հեշտ է միավորել մեր ջանքերը: Չգիտեմ՝ ինչ կլինի վաղը: Միգուցե կբաժանվենք, և դա նույնպես հասկանալի կլինի: Մենք բավական երկար ժամանակ լավ հարաբերություններ ունեինք, մենք Թուրքիային համարում էինք բարեկամ, հետո հանկարծ Սիրիայի հարցը ծագեց, խփվեց ռուսական ռմբարկուն, և ամեն ինչ վայրկենապես փոխվեց: Կյանքն այդպիսին է:
– Ռուսաստանի և Թուրքիայի նախագահները, Ձեր կարծիքով, ինչ-որ կերպ անդրադարձե՞լ են մեր տարածաշրջանի խնդիրներին, Հայաստանի հետ կապված հարցերին և մասնավորապես ղարաբաղյան հիմնախնդրին: Երկրորդը՝ ինչպե՞ս կմեկնաբանեք Թուրքիայի պաշտպանության նախարարի՝ նույն օրը արված հայտարարությունը: Այդ հայտարարությունը պարունակո՞ւմ էր ինչ-որ ուղերձ, և եթե այո, ապա ո՞ւմ էր ուղղված այդ ուղերձը, գուցե Ռուսաստանի՞ն:
– Չեմ կարծում, որ դա ուղերձ էր Ռուսաստանին: Պետք է լիներ հակառակը, որպեսզի դա համարեինք ուղերձ: Եթե հանդիպեին պաշտպանության նախարարները, և այդ հանդիպման ընթացքում հայտարարություն աներ Էրդողանը կամ Պուտինը, դա արդեն կլիներ ուղերձ: Իսկ տվյալ դեպքում հանդիպել են ղեկավարները, բայց հայտարարություն է արել ստորադասը: Այնուամենայնիվ, լսում են ղեկավարին, և Թուրքիայի պաշտպանության նախարարի հայտարարությունը նախագահների հանդիպման խորապատկերին մեծ նշանակություն չունի: Բայց, իհարկե, դա կարևոր ուղերձ է, որն ասում է, թե Թուրքիան մտադիր չէ նահանջել իր սկզբունքային դիրքորոշումից ղարաբաղյան հարցում, այսինքն՝ Թուրքիայի կարծիքով՝ Ղարաբաղը Ադրբեջանի տարածքն է, և եթե կողմերը չհասնեն առաջընթացի խաղաղ ճանապարհով, ապա Ադրբեջանին մնում է միայն ռազմական ճանապարհը: Դա եղել է Թուրքիայի դիրքորոշումն ի սկզբանե, և ինչպես տեսնում ենք՝ այս հարցում որևէ փոփոխություն չկա:
Շատ հնարավոր է, որ ինչ-որ անդրադարձ եղել է Ղարաբաղի հարցին, բայց դժվար թե այն եղած լինի հիմնական հարցը կամ նույնիսկ այդ հարցին մեծ ուշադրություն դարձրած լինեն:
– Նույնիսկ եթե մի կողմ թողնենք այն հանգամանքը, թե որքան վտանգավոր է Հայաստանի համար Թուրքիայի կողմնակալ մոտեցումը ղարաբաղյան հարցում և ընդգծված աջակցությունը Ադրբեջանին, ի՞նչ կարելի է ասել Թուրքիայի պահվածքի մասին Ռուսաստանի տեսանկյունից: Թուրքիայի ռազմական և քաղաքական ներկայության ամրապնդումը Ադրբեջանում անհանգստություն չի՞ առաջացնում Ռուսաստանում: Դա չի՞ հակասում Ռուսաստանի շահերին:
– Գիտեք, ես չէի ասի, թե Թուրքիան լրջորեն ավելացնում է իր ռազմական դերակատարությունը տարածաշրջանում: Նույն Ս-400 համակարգերը, որոնք Թուրքիան գնում է Ռուսաստանից, նախատեսված չեն իր հյուսիսային շրջանների համար կամ ուղղված չեն Հայաստանի դեմ: Ս-400 համակարգերն ավելի շուտ պետք են Թուրքիային՝ Արևմուտքին ինչ-որ բան հասկացնելու համար: Ես չեմ տեսնում նման բան: Ինչո՞ւ պիտի Թուրքիան ավելացնի իր ռազմական ներկայությունը տարածաշրջանում: Թուրքիան զենքի լայնածավալ մատակարարումներ չի անում ադրբեջանական բանակին, հանդես չի գալիս ինչ-որ էական առաջարկներով Ղարաբաղի հարցում: Ավելին, Թուրքիան չի փոխում իր դերը Մինսկի խմբում: Տղանե՛ր, դուք այսօր իդեալական վիճակում եք Մինսկի խմբում, որովհետև համանախագահող երեք երկրները՝ Ռուսաստանը, Միացյալ Նահանգները և Ֆրանսիան, խաղում են Հայաստանի կողմից, նրանք ավելի լոյալ են Հայաստանի, քան թե Ադրբեջանի հանդեպ: Պարզ է, որ Ռուսաստանը Հայաստանի ռազմավարական գործընկերն է, իսկ Ֆրանսիան և Միացյալ Նահանգները այն երկրներն են, որտեղ ապրում են հայկական ամենամեծ համայնքները, որոնք, ինչպես տեսնում ենք, կարող են ազդել պետությունների քաղաքականության վրա: Իսկ նույն Թուրքիան, որը Մինսկի խմբի անդամ է, ոչինչ չի անում:
– Եվ փառք Աստծո, որ Թուրքիան Մինսկի խմբի համանախագահ չէ:
– Ես հենց դա էլ ասում եմ: Եթե Թուրքիան ուզենար ինչ-որ կերպ ամրապնդել իր դիրքերը տարածաշրջանում և Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման գործընթացում, առաջին հերթին ակտիվություն կդրսևորեր Մինսկի խմբում և գուցե հայտարարություն կաներ, որպեսզի իրեն ընդգրկեին համանախագահ պետությունների թվում: Թուրքիան դա չի անում: Ուստի ես չեմ կարծում, որ Թուրքիան էապես փոխել է իր մոտեցումները կոնկրետ այս տարածաշրջանի ռազմական և քաղաքական ոլորտներում: