Քսանվեց տարի առաջ այս օրը Մոսկվայում տեղի ունեցան դրամատիկ իրադարձություններ, որոնք դարձան Խորհրդային կայսրության գերեզմանափորը:
1991թ.-ի օգոստոսի 19-ի վաղ առավոտյան հեռուստառադիոհաղորդումները սկսվեցին ԱԴՊԿ-ի՝ Արտակարգ դրության պետական կոմիտեի (ГКЧП) ուղերձի ընթերցումով: ՊԱԿ-ի ղեկավար Վլադիմիր Կրյուչկովի գլխավորությամբ ԽՍՀՄ ուժային կառույցների և կուսակցական նոմենկլատուրայի առավել ագրեսիվ և կայսերամետ գործիչներն իրականացրին պետական հեղաշրջում կամ առնվազն դրա փորձ՝ երկրի առաջին և վերջին նախագահ Միխայիլ Գորբաչովին մեկուսացնելով Ղրիմի Ֆորոս ամառանոցում, որտեղ վերջինս մեկնել էր հանգստի:
ГКЧП-ի ծնունդը տեղի էր ունենում երկու խիստ նշանային գործընթացների ֆոնին: Գորբաչովը փորձում էր նովոօգարովյան գործընթացի միջոցով պահպանել ԽՍՀՄ-ը: Միութենական դաշնագիրը (Союзный договор) նախատեսված էր ստորագրել արդեն օգոստոսի 20-ին: ԽՍՀՄ 15 հանրապետություններից միութենական նոր պայմանագիրը մտադիր էին ստորագրել ինը, Հայաստանը այն վեց հանրապետությունների թվում էր, որոնք կա՛մ արդեն հռչակել էին իրենց անկախությունը, կա՛մ դրա ճանապարհին էին:
ГКЧП-ում կարծում էին, որ նորացված միությունը կայսրության թուլացման դրսևորում է, և պատահական չէ, որ իրենց օգոստոսի 19-ի գործողություններով կանխեցին նոր պայմանագրի ստորագրումը՝ իհարկե, ըստ էության, դնելով նաև խորհրդային կայսրության վերջակետը: Բայց ГКЧП-ի հիմնական թիրախը Ռուսաստանի նախագահ Բորիս Ելցինն էր, ով պաշտոնը ստանձնել էր 1991թ.-ի հունիսի 12-ին՝ ընտրություններում հաղթանակ տանելով դեմոկրատական ուժերի աջակցությամբ: Հենց Ելցինն էլ դարձավ տասնյակ հազարավոր ռուսաստանցիների, դեմոկրատական դիմադրության շարժման առաջնորդը:
Երկու օր Մոսկվայի կենտրոնում տասնյակ հազարավոր քաղաքացիներ հերոսաբար մարտնչեցին հոգեվարքի մեջ գտնվող կայսրության վերջին ագրեսիայի, սեփական ժողովրդի և դեմոկրատիայի դեմ ուղղված ոտնձգության դեմ: Ռուսական դեմոկրատիան հաստատվեց երեք մարդու կյանքի գնով: ГКЧП-ի պարտությունն ու ԽՄԿԿ-ի գործունեության դադարեցումը մի քանի ամսվա ընթացքում անխուսափելի դարձրին ԽՍՀՄ փլուզումը:
Պատահական չէ, որ Ղրիմից վերադառնալով Մոսկվա՝ Գորբաչովը շարադրել է իր հայտնի ու պատմական դարձած խոսքերը. «Ես վերադարձա այլ երկիր»: Գորբաչովը միանգամայն ճիշտ էր. նա Ղրիմ էր գնացել Խորհրդային կայսրության մայրաքաղաք Մոսկվայից, սակայն վերադարձավ դեմոկրատական Ռուսաստանի մայրաքաղաք Մոսկվա, որտեղ այլևս տեղ չկար ԽՍՀՄ-ի և նրա նախագահի համար:
Մեկ նախադասությամբ նկատենք, որ 1991թ. օգոստոսի 19-21-ի դրամատիկ օրերին Հայաստանի իշխանությունները՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի գլխավորությամբ, ի տարբերություն Ադրբեջանի կոմունիստական ղեկավարության, չընդունեցին ГКЧП-ի իշխանության լեգիտիմությունը՝ միաժամանակ դրսևորելով զուսպ և հավասարակշիռ կեցվածք: Դա էր պահանջում Հայաստանի և Արցախի շահը:
Ի դեպ, խիստ ուշագրավ է, որ օգոստոսյան խռովության 26-րդ տարելիցի նախօրյակին երեկ Ղրիմ է մեկնել Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը՝ վարչապետ Դմիտրի Մեդվեդևի ուղեկցությամբ: Փորձագետնեը նկատում են, որ սա խորհրդանշական համընկնում է կայսրության գաղափարին ու ГКЧП-ի գործին Պուտինի հավատարմության ցինիկ ցուցադրություն:
