Թուրքիայի հարաբերությունները իր հյուսիսային հարևանի՝ Ռուսաստանի հետ վեցդարյա պատմություն ունեն: Ռուսաստանը, որ եվրասիական տարածաշրջանում կարևոր ուժ դարձավ հատկապես 18-րդ դարում Պետրոս Առաջինի իրականացրած ռեֆորմներից հետո, և Օսմանյան կայսրությունը միշտ մրցակցության մեջ են եղել միմյանց հետ այնպիսի տարածաշրջաններում, ինչպիսիք են Բալկանները, Կովկասը, Թուրքեստանը: Ռուսաստանը հզորացրել էի իր դիրքերը և կարևոր խաղացող է դարձել հակամարտությունների տարբեր գոտիներում, նախևառաջ Մերձավոր Արևելքում՝ սիրիական ճգնաժամում: Ռուսաստանը ուժեղացրել է իր դիրքերը Միջերկրական ծովում և դարձել ռազմավարական մեծ ուժ, որի հետ այսօր պետք է հաշվի նստել նաև Թուրքիայից դեպի հարավ ընկած տարածաշրջանում:
Ռուսաստանի արդիականացման փորձը նույնպես շատ ընդհանրություններ ունի Օսմանյան կայսրության հետ: Ի տարբերություն Եվրոպայի, որտեղ արդիականացումը տեղի ունեցավ ներքին բնական գործընթացների արդյունքում, Ռուսաստանում և Օսմանյան Կայսրությունում այն ընթացավ վերևից ներքև, լուսավորված բյուրոկրատական վերնախավի միջոցով: Փաստը, որ այդ արդիականացումը ներքևներում բավարար աջակցություն չստացավ, հակաարդիականացումը սատարող որոշ գաղափարների առաջացման պատճառ դարձավ:
Սլավոնաֆիլիզմից մինչև պանիսլամականություն
Ռուս և թուրք հասարակությունների կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ նրանք նույնանման խնդիրներ են հաղթահարել արդիականացման ճանապարհին: Հզոր Ռուսաստան ստեղծելու մարմաջով տարված Պյոտր Առաջինը «պատուհան բացեց դեպի Արևմուտք»՝ մեծամասշտաբ փոփոխություններ իրականացնելով վարչական, ֆինանսական, կրթական և տնտեսական ոլորտներում: Այդ փոփոխությունները ուղղված էին նաև ժողովրդի կենսակերպի, հավատի և ավանդույթների դեմ: Ի պատասխան արդիականացման այդ քաղաքականության՝ առաջացավ պահպանողական գաղափարախոսությունը: «Սլավոնաֆիլիզմ» անունը կրող այդ գաղափարախոսությունը, որ արդյունքում վերածվեց պանիսլամականության, ըստ էության, սլավոն ժողովուրդների միավորման միջոցով դարձավ Արևմուտքին ուղղված մարտահրավեր:
Արդիականացման օսմանա-ռուսական փորձը
Օսմանյան կայսրությունում Պյոտր Առաջին քաղաքական գործչի նմանակը սուլթան Մահմուդ Երկրորդն է, որի առաջնային նպատակը նույնպես երկիրն արդիականացնելն էր: Մահմուդը նույնպես փոփոխություններ իրականացնելու ճանապարհին շեշտը դնում էր արտաքին ձևի, ոչ թե ժողովրդի կողմից այն ընդունելի դարձնելու վրա: Պյոտրի օրինակով, որ հրամայել էր ռուսներին գերմանական հագուստ կրել, Մահմուդը հրամայեց թուրքերին կրել ֆրանսիական հագուստ:
Եվս մեկ հանգամանք կա, որ մոտեցնում է Ռուսաստանին և Թուրքիային: Բանն այն է, որ Արևմուտքը այդ երկու երկրներին ընդունում է, որպես «օտարի»: Այսօր Եվրամիության համատեքստում Թուրքիան մի հարց է քննարկում՝ արդյոք ինքը արևմտյան երկի՞ր է: Ռուսաստանը նույնպես այդպիսի հարց է տալիս ինքն իրեն: Թե ինչու Թուրքիան Եվրոպա չէ, հասկանալի է. Թուրքիան չի համապատասխանում ո՛չ քրիստոնեկան, ո՛չ հունական, ո՛չ լատինական աշխարհընկալման ավնդույթներին: Բայց որն է Ռուսաստանի՞ խնդիրը: Այստեղ երկու կարևոր հանգամանք կա. նախևառաջ Ռուսաստանը գերադասեց ուղղափառությունը արևելյան քրիստոնեությունից ՝ դրանով իսկ դուրս մնալով կաթոլիկ Եվրոպայի սահմաններից: Մյուս պատճառն այն է, որ Ռուսաստանը, ինչպես Թուրքիան, ասիական հասարակություն է, իսկ երբ խոսքը վերաբերում է Ասիային, սկսում են գործել արևմտյան նախապաշարմունքները: Ռուսաստանը միշտ էլ համարվել է թույլ զարգացած երկիր, որտեղ իշխում է բռնապետությունը: Ժամանակին ֆրանսիացի վիպագիր և ճանապարհորդ Լամարթինը դիպուկ է նկատել. «Ես չեմ ուզում ասել, որ ռուսները բարբարոս են. նրանք նույնպես Արևմուտքին հավասար զարգացման ճանապարհին հասել են քաղաքակրթության և հաջողությունների… սակայն ռուսական և ֆրանսիական քաղաքակրթությունների միջև մի կարևոր տարբերություն կա. ռուսական քաղաքակրթության հիմքը ենթարկվելն է, ֆրանսիականը՝ միտքը, ռուսներին տեր է պետք, ֆրանսիացիներին՝ օրենք»:
Ուրեմն՝ ո՛չ Ռուսաստանը, ո՛չ Թուրքիան երբեք էլ չկարողացան Արևմուտք դառնալ. չէ՞ որ լատինա-գերմանական ծագում չունեցող այդ երկու երկրները կաթոլիկների հետ ոչ մի առնչություն չունեն և հասարակական, քաղաքական, տնտեսական այն իրադարձությունները չեն ապրել, ինչ որ Եվրոպան, եվրոպական արժեքների կրողը չեն:
Այսպիսով, Թուրքիան և Ռուսաստանը Արևմուտքի հետ հարաբերություններում նման փորձն ունեն, նման են նաև արդիականացման փորձով: Այդ ընդհանրությունները երկու երկրների հասարակություններին հնարավորություն է տալիս ավելի լավ հասկանալու միմյանց: Սակայն եվրոպական քաղաքականության և տարածաշրջանային շահերի բախման արդյունքում այդ երկրները անընդմեջ պայքարել են միմյանց դեմ՝ սպառելով ողջ ուժն ու էներգիան: Այսօր վերելքներով և վայրէջքներով հագեցած այդ հարաբերությունները երկու երկրների ուժեղ առաջնորդների շնորհիվ ավելի քան երբևէ ամուր են: Իհարկե, այդ համագործակցությունը սահմաններ ունի, քանի դեռ և՛ Բալկանները, և՛ Կովկասը, և՛ Թուրքեստանը, և, իհարկե, Մերձավոր Արևելքը գտնվում են Ռուսաստանի և Թուրքիայի շահերի ոլորտում: Բայց մի բան ակնհայտ է՝ Ռուսաստանի հետ թուրքերն ավելի շատ տեսակետների համընկնումներ ունենք, քան Եվրոպայի, հետևաբար երկու երկրների սերտ համագործակցությունից կշահեն երկուսն էլ:
