Այս օրերին մենք նշում ենք Սարդարապատի, մյուս հերոսամարտերի Հանրապետության տոները: Օրվա խորհուրդը և տոնի անվանումն համարժեք չեն: Դարեր շարունակ Հայաստանը զրկված է եղել անկախությունից, և մայիսի 28-ն ավելի շուտ անկախության վերականգնման օր է: Նոր Հանրապետության կառավարման ձևը, ժողովրդավարական ու ընտրական ինստիտուտներն այդ պարագայում երկրորդական նշանակություն են ունեցել:
Մանավանդ, դրանք գործնակականում կիրառելի չդարձան, որպես ինստիտուտներ չկայացան պրակտիկ քաղաքականության մեջ: Առաջին Հանրապետությունն, ըստ էության, ծնունդ է մեզանից դուրս՝ աշխարհաքաղաքական և տարածաշրջանային գործոնների:
Պարադոքսալ է, բայց փաստ, որ մայիսյան հաղթանակներ կերտած ժողովուրդը անկախությունը նվաճեց ի հեճուկս Թբիլիսիում, ըստ էության, պարապուրդի մատնված ՀՅԴ կուսակցական էլիտայի, որը մի քանի օր չէր կողմնորոշվում` ինչ անել, իր կամքից անկախ, ձևավորված Հանրապետության հետ:
Ընդամենը երկու և կես տարվա պատմություն ունեցած Հանրապետության վախճանը նույնպես առավելապես հետևանք է արտաքին գործոնների: Այս հանգամանքն, իհարկե, չի նշանակում, որ մեր ժողովուրդն արժանի չէր անկախությանը, կամ, որ Առաջին Հանրապետության էլիտան պատասխանատու չէ անկախության կորստի համար: Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի, Ղարաքիլիսայի ճակատամարտերը ցույց տվեցին, որ մեր ժողովուրդն ունի ազատության, անկախության ձգտում:
Ընդ որում, այդ ճակատամարտերը կանխորոշեցին ոչ միայն Հանրապետության ծնունդը, այլ՝ նաև ապահովեցին մեր ժողովրդի անվտանգությունը, սեփական հողի վրա ապրելու նրա իրավունքը:
Պատահական չէ, որ Մայիսի 28-ն ավելի շատ ասոցացվում է ոչ թե անկախության, այլ հենց՝ Սարդարապատի, մյուս ճակատամարտերի հետ:
Առաջին Հանրապետության պատմությունը չափազանց հակասական է. երազանքներ ունեցող, բայց անկախությանն անպատրաստ էլիտա, Մեծ Հայաստանին ձգտող, սակայն իրական հայրենիքի արժեքը չգնահատող քաղաքականություն, բազմաթիվ ներքին և արտաքին պրոբլեմներ, որոնք չարժանացան համակարգային լուծման՝ օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ գործոնների պատճառով:
Առաջին Հանրապետության ծնունդն արգասիք է տասնամյակների ազգային-ազատագրական պայքարի, Առաջին Հանրապետության վախճանը հետևանք է հայ ավանդական քաղաքական մտքի սնանկության: Ազգային մաքսիմալիզմը, որը բնորոշ էր դաշնակցական էլիտային, ոչ մի կապ չուներ Առաջին Հանրապետության առջև ծառացած մարտահրավերների հետ:
Ավելորդ չէ հիշատակել, որ այդ տարիների անիրատես ու անհեռանկար քաղաքականությունը հանգեցրեց անգամ հայ-վրացական միակ պատերազմին: Այն, թեև կարճատև էր, որոշակի նստվածք ու պատմական հիշողություն ձևավորեց երկու ժողովուրդների հիշողության մեջ: Իրական հայրենիքի ներքին խնդիրները լուծելու փոխարեն՝ Առաջին հանարապետության հիմնադիրները հետապնդեցին Ազատ, Անկախ Միացյալ Հայաստան ստեղծելու միանգամայն անիրատեսական ծրագիրը: Արդյունքն այն էր, որ նրանք Առաջին Հանրապետության փլատակների վրա խմում էին Սևրի ոչինչ չասող պայմանագրի կենացը:
Առաջին Հանրապետությունը մեր ազգային երազանքի կարևոր հանգրվանն էր, կառավարման համեմատաբար ժողովրդավարական մոդելի կրող:
Եթե չլինեին մեր ժողովրդի ազատության ձգտումը, հերոսական պայքարը, Առաջին Հանարապետությունը, չէին լինի նաև Երկրորդ և Երրորդ Հանրապետությունները, այսօրվա Հայաստանը: Սրանով հանդերձ` անցյալ դարասկզբին մենք չունեինք պետական մտածողություն ունեցող էլիտա, ռացիոնալ քաղաքական օրակարգ: Առաջին հանրապետության կործանումը հիմնականում հետևանք էր քեմալական Թուրքիայի և բոլշևիկյան Ռուսաստանի դավադրության, բայց մեր էլիտան` գաղթականի, իրական հայրենիքը չարժևորելու իր մենթալիտետով, հոգեբանորեն պատրաստ էր ու նպաստեց Հանրապետության անկմանը:
