Ռուսաստանի հանդեպ Հայաստանի իշխանության հնազանդությունը արդարացնելու կամ հիմնավորելու, կամ թեկուզ բացատրելու համար հաճախ է բերվում այն փաստարկը, որ Հայաստանը տնտեսական և անվտանգության առումներով լիակատար կախվածություն ունի Ռուսաստանից:
Ռուսաստանում է ապրում մոտ երկու միլիոն հայ, որոնց մեծ մասը Հայաստանից արտագաղթած կամ արտագնա աշխատանքի մեկնածներ են, որոնք էլ պահում են իրենց ընտանիքները Հայաստանում կամ պահում են իրենց հարազատներին: Դա Հայաստանի տնտեսությունն ապահովում է գնողունակությամբ, քանի որ Հայաստան են գալիս միլիարդից ավելի տրանսֆերտներ, իսկ լավագույն ժամանակներում այն գրեթե երեք միլիարդի էր հասնում՝ մինչև 2008 թվականը: Հայաստանի էներգետիկ հզորություններն են Ռուսաստանի ձեռքին՝ մեկ-երկու բացառությամբ: Հայաստանի խոշոր ընկերությունների մեծ մասն է ռուսական կապիտալով, կամ իր արտադրանքը հիմնականում ռուսական շուկայում է իրացնում: Հայաստանի սահմանները ռուսներն են հսկում, ռուսներն են զենք տալիս, և այլն, և այլն:
Այս ամենը հասկանալի է, այս ամենը նույնիսկ տեսանելի է, էլ չասած անտեսանելիի՝ ռուսական գործակալական հսկա ցանցի մասին: Սակայն, այս ամենով հանդերձ, իրավիճակը Ռուսաստանի հանդեպ լիակատար հաճկատարության արդարացում կամ հիմնավորում չի կարող լինել, առավել ևս փաստարկ, որովհետև այդ ամենը ընդամենը հետևանք են, ոչ թե պատճառ: Այդ ամենը հետևանք են այն համակարգի, որը Հայաստանում սկսեց ազդեցություն ունենալ պատերազմը դեռևս չավարտած, իսկ հրադադարից հետո ընդհանրապես իրեն սկսեց զգալ դրության լիիրավ տերը:
Հայաստանում իշխանությունն աստիճանաբար լիովին սահմանազատվեց հանրային և պետական շահերից, իշխանությունը սկսեց հենվել նախ ռազմաֆեոդալների, իսկ հետո քրեաօլիգարխների վրա: Վերից վար կոռումպացվեց, համակարգում սկսեցին իրենց լավ զգալ բացառապես այդ տեսակի կրողները, իսկ որոշակի ժամանակահատվածից հետո էլ համակարգում «ֆիլտրացիան» լիովին ավարտվեց և սկսվեց ինստիտուցիոնալացումը: Դա 2000-ականներից: Այսինքն` 1990-ականների կեսից ավելի ու ավելի գերակշիռ դիրքերի գալով` այդ տեսակը լիովին հաստատվեց 2000-ականներին և ձեռնամուխ եղավ ինստիտուցիոնալացման՝ հետագայում այլ տեսակի հետ մրցակցային իրավիճակում չհայտնվելու, այլ տեսակների մուտքը կամ պայքարը իշխանության համար դեռևս խորքից, դեռ նույնիսկ հանրային արմատներից չորացնելու համար:
Ներկայիս համակարգի արմատները հասնում են մինչև հասարակության ամենաստորին շերտեր, որտեղ շատերը իրենք էլ չեն կարողանում հստակ պատկերացնել, թե ինչպես են նույնիսկ համակարգին ամենածայրահեղ քննադատության ենթարկելով` իրականում ակամա թելում նույն այդ համակարգի թելը: Ռուսաստանը, Ռուսաստանից կախվածությունը, էներգետիկ, ենթակառուցվածքային, ռազմական հզորությունների լիակատար հանձնումը Ռուսաստանին ընդամենը եղել է Հայաստանի պետական կառավարման համակարգի տրանսֆորմացիայի հետևանք: Հայաստանը գնար այլ ճանապարհով` կլիներ այլ վիճակ և չէր լինի ներկայիս կախվածությունը: Իսկ ինչպես հաղթահարել դա: Չէ՞ որ այն արդեն կա և հնարավոր չէ հաշվի չնստել դրա հետ: Հաշվի չնստել պետք չէ իհարկե: Հակառակը, պետք է շատ մանրամասն հաշվի նստել, որովհետև այդ իրավիճակը փոխելու համար պետք է մանրակրկիտ հասկանալ թե՛ դրա ակունքները, թե՛ դրա կենսագործունեության նրբերանգները, հյուսվածքները: Այդ ամենն անհրաժեշտ է հասկանալու համար, թե որտեղից է պետք սկսել փոփոխությունը, որպեսզի այն մի կողմից պետության և հասարակության համար ցավոտ և արկածախնդիր չլինի, իսկ մյուս կողմից` լինի արդյունավետ և արագ, քանի որ Հայաստանը բացարձակապես ևս 70 տարի ժամանակ չունի ազատագրվելու և անկախանալու համար:
Միևնույն ժամանակ, սակայն, պետք է հասկանալ, թե ինչ է արկածախնդրությունը: Հայաստանում այդպիսին առավելապես համարվում են Ռուսաստանի հետ կարևոր հարցերում հաշվի չնստելու փորձերը: Հարց է առաջանում՝ իսկ եթե մենք կարևոր հարցերում անընդհատ հաշվի ենք նստելու Ռուսաստանի հետ, ապա ինչո՞ւ է մեզ թվում, որ Ռուսաստանը այդ կարևոր հարցերում մեզ տալու է առաջադիմելու, փոխվելու, ժողովրդավարանալու, և այդպիսով ավելի ինքնուրույն դառնալու հնարավորություն: Կամ` ինչո՞ւ է մեզ թվում, որ Ռուսաստանը չի հասկանալու մեր այդ գողտրիկ նպատակները և տրվելու է մեր հավանական խորամանկություններին, ինչո՞ւ է մեզ թվում, որ Ռուսաստանի տակ կարող ենք փափուկ բարձ դնել: Չէ՞ որ Մոսկվայում շատ լավ են հասկանում, որ քաղաքականության մեջ բարեկամներ ու թշնամիներ չկան, կան հավերժական շահեր, և միայն վերջնական տգետներն են, որ այդ ամենը չեն հասկանա: Եվ լավ են պատկերացնում, որ եթե Հայաստանում տգիտության փոխարեն հաղթանակի լույսը, ապա դրանից հետո արդեն Հայաստանը աշխարհը չափելու է ոչ թե բարեկամության կենացներով կամ թշնամական ատելությամբ, այլ շահերով, պարզ ու բանական, սթափ հաշվարկներով: Իսկ դրանք Հայաստանին ցույց են տալու զարգացման լիովին այլ ճանապարհ, քան դեպի հյուսիս:
Ուրեմն` մի՞թե Ռուսաստանը մեզ թույլ կտա, շանս կտա գնալ դեպի այդ ինքնուրույնություն: Եվ հետևաբար` ինչպե՞ս կարող ենք մենք Հայաստան փոխել` կարևոր հարցերում հաշվի նստելով Մոսկվայի հետ: Կարևոր հարցերում մենք պետք է հաշվի նստենք մեր շահերի հետ, և ինչպես ցույց տվեցինք, մեր շահերի մեջ չի մտնում կարևոր բոլոր հարցերում Մոսկվայի հետ հաշվի նստելը, որովհետև Մոսկվայի շահերից չի բխում Հայաստանի հզորացումն ու ինքնուրույնացումը: Հետևաբար` կարևոր, առանցքային հարցերում Մոսկվայի հետ հաշվի չնստելը չի կարող դիտվել արկածախնդրություն, եթե խնդիրը Հայաստանի համար առաջադիմության, մոդեռնիզացիայի, ժողովրդավարական առաջընթացի հասնելն է:
Այլ հարց է, իսկ եթե Ռուսաստանը որոշի պատժել, Հայաստանը կկարողանա՞ դիմադրել: Եթե Հայաստանը չգտնի դիմադրության բանաձևը, ապա, մեղմ ասած, կասկածելի է, որ գտնի արագ փոխվելու բանաձևը: Որովհետև փոխվելու համար պետք է նախ դիմադրել մեր բովանդակային և համակարգային փոփոխության գլխավոր խոչընդոտին՝ ռուսական կայսերապաշտության հաղթարշավին Հայաստանում: Այդ կայսերապաշտությունը փոխում է միմիայն իր դեմքերը, իսկ բնույթն ու նպատակները մնում են նույնը: